500 سال تاريخ خوزستان

روزنامه شرق - قاسم منصور آل كثير 

از جمله كتاب هاي پرفروش در عرصه تاريخ كتاب پانصد سال تاريخ خوزستان تأليف عبدالنبي قيّم است .

اين كتاب در 512 صفحه و مشتمل بر شش فصل است كه در ابتدا نگاهي اجمالي به تاريخ خوزستان تا قرن نهم هجري قمري داشته و پس از آن بخش اصلي و عمده را به ذكر حوادث قرن نهم هجري، از به قدرت رسيدن سيد محمد مشعشع تا سال 1314 هـ .ق (1897 ميلادي) اختصاص داده است.

فصل اول كتاب معرفي و بررسي كتب منتشر شده درباره تاريخ خوزستان است. علاوه بر آن در جاي جاي كتاب نيز نقاط قوت و نقاط ضعف كتاب هاي مذكور و كتب ديگر از ديدگاه مؤلف پنهان نمانده است.

در اين ميان سهم كتاب "تاريخ پانصد ساله خوزستان" تأليف احمد كسروي بيش از كتاب هاي ديگر است، از اين رو نام كتاب نيز "پانصد سال تاريخ خوزستان و نقد كتاب تاريخ پانصد ساله خوزستان كسروي" انتخاب شده است.

 عبدالنبي قيّم پيش از اين كتاب فرهنگ معاصر عربي – فارسي را در 1275 صفحه تأليف كرده كه در حال حاضر در آستانه چاپ دهم است، علاوه بر آن فرهنگ ميانه عربي- فارسي كتاب ديگر اوست كه به چاپ دوم رسيده است.

---

 

سؤال : شما در حوزه فرهنگ نويسي عربي- فارسي كار مي كرديد و اتفاقاً فرهنگ شما از جمله فرهنگ‌هاي مطرح است، چگونه از آن حوزه به حوزه تاريخ نويسي روي آورديد؟

جواب : به هنگامي كه فرهنگ لغت مراحل حروف چيني را طي مي كرد، براساس درخواست مؤسسه مطالعات ملي، پژوهشي در خصوص زندگي و فرهنگ مردم عرب خوزستان انجام دادم كه در قالب يك مقاله 40 صفحه‌اي در شماره هفتم فصل نامه مطالعات ملّي چاپ و منتشر شد. از آن جايي كه بخشي از اين مقاله، به تاريخ اين خطه تعلق داشت، لذا پس از انتشار مقاله، علاقه مندان و دوستداران ضمن تماس با بنده خواستار تأليف كتابي در زمينه تاريخ خوزستان شدند.

سؤال : بدين ترتيب انتشار مقاله و درخواست دوستان سبب ورود شما به اين حوزه شد؟

جواب : حقيقت امر اين است كه در وهله اول قصد و نيت من تدوين چنين كتابي نبود، چون پس از انتشار فرهنگ عربي- فارسي در سال 1381، قرار بود من فرهنگ فارسي- عربي تأليف كنم. در اين خصوص نيز درخواست و پيشنهادي مطرح بود. قصد من اين بود كه مقاله اي حداكثر در حدود 15 يا 20 صفحه در نقد كتاب "تاريخ پانصد ساله خوزستان" تأليف احمد كسروي بنويسم. چون من در دهه پنجاه اين كتاب را خوانده بودم و از همان موقع جانبداري كسروي در نگارش تاريخ خوزستان كاملاً مشهود بود. 
 
از اين رو درخواست علاقه مندان سبب شد تا آنچه پيش از اين نيز مطرح بوده است،  دوباره به سطح آيد و به طور جدي درباره آن فكر كنم.

 

سؤال : آن چنان كه از قرائن بر مي آيد هدف شما در ابتداي امر تأليف تاريخ خوزستان نبود، پس چگونه به اين سمت سوق داده شديد؟

جواب : همان طوري كه ذكر شد هدف اين بود كه مقاله اي در اين خصوص نوشته شود. اما به هنگامي كه كار نگارش مقاله را آغاز كردم و براي يافتن حقايق به منابع اصلي و دست اول مراجعه مي كردم، متوجه شدم كه كار فراتر از يك مقاله است. يعني نقد كتاب تاريخ پانصد ساله خوزستان تأليف احمد كسروي در يك مقاله نمي گنجد و ايرادات و اشكالات وارده بر آن بسيار زياد است. يعني اين كه با كلي گويي و بيان اجمالي كاستي هاي اين كتاب، حق مطلب ادا نمي شود. با يك مقاله 15 يا 20 صفحه اي نمي توان كتابي با دويست صفحه را نقد كرد، علي الخصوص كتابي كه براي هفتاد يا هشتاد سال در اين عرصه مطرح بوده و به تعبيري يگانه كتاب درخصوص تاريخ اين خطه بوده است.

سؤال : پس علت انتخاب كتاب كسروي نيز به دليل مطرح بودن و تأثيرگذاري آن است؟

جواب : دقيقاً، احمد كسروي اولين كسي بود كه كتابي مدوّن درباره تاريخ خوزستان به رشته تحرير درآورده بود. همو اولين كسي بود كه پژوهشي در باره مشعشعيان انجام داده  از اين رو هركس كه بخواهد درباره مشعشعيان  مطالعه و پژوهشي انجام دهد و يا هر پژوهشگري كه درصدد مطالعه و بررسي تاريخ خوزستان باشد، لاجرم مي بايد به كتاب كسروي مراجعه كند و از آن استفاده كند. در حقيقت همه تاريخ نويسان و پژوهشگران ايراني، عرب و اروپايي به كتاب كسروي استناد  كرد ه اند و از نوشته هاي آن بهره  جسته اند. بسياري از آن ها، بي آن كه به بررسي موضوع بپردازند، اظهار نظر كسروي را صد در صد و طابق النعل در پژوهش خويش آورده اند. از اين رو اظهار نظر درباره كتاب كسروي و بيان كاستي ها و كژي هاي آن و همچنين ذكر نقاط قوت آن امري الزامي بنظر مي رسيد.

سؤال : براساس گفته هاي شما نقد كتاب كسروي شما را به تأليف تاريخ خوزستان سوق داد.

جواب : همين طور است. در خلال بررسي هاي خويش و به هنگام مراجعه به منابع و مآخذ اصلي متوجه شدم كه اشكال كار كسروي بسيار فراتر از اين است، لذا چهارچوب كار از يك مقاله به يك كتاب تغيير كرد. پس از خاتمه كار به هنگامي كه به نوشته هاي خويش مراجعه كردم و آن ها را از نو مرور مي كردم. متوجه شدم كه انتشار كتابي تحت عنوان نقد كتاب تاريخ پانصد ساله خوزستان، حق مطلب را ادا نمي كند. اول اين كه منابع و مآخذ مطاله شده خود در حد يك كتاب تاريخ است، و با اين منابع مي‌توان تاريخ خوزستان را تأليف كرد، دوم اين كه نقد كتاب كسروي، مخاطبان زيادي نخواهد داشت. 

از اين رو علي رغم آماده بودن كار جهت حروفچيني، تمام آن نوشته ها را كنار گذاشتم و از نو به تدوين و تأليف تاريخ خوزستان پرداختم.

جواب : روي هم رفته، تأليف اين كتاب بيش از چهار سال طول كشيد.

سؤال : شما در چندين جاي كتاب به جاسم حسن شبر نويسنده عراقي كه كتاب تاريخ مشعشعيان را نوشته نيز خرده گرفته ايد، حال آن كه او نقطه مقابل احمد كسروي است.

جواب : جاسم حسن شبر كه خود از اعقاب سيد محمد مشعشع است نيز همان اشتباهي را مرتكب شده كه كسروي پيش از او مرتكب شده بود.ديدگاه احمد كسروي در تأليف كتاب تاريخ پانصد ساله خوزستان طعن و لعن مشعشعيان است. به همين دليل او  راست و ناراست را به هم آميخته تا چهره آنها را سياه نشان دهد. جاسم حسن شبر نيز با هدف مبرا ساختن مشعشعيان از تهمت هاي كسروي و تطهير ساحت سيد محمد و فرزندش مولاعلي، تاريخ مشعشعيان را تأليف كرده. اين دو در موضع گيري نقطه مقابل هم هستند، اما در نحوه قضاوت و متدولوژي يكسان هستند يعني نگارش تاريخ با جانبداري و طرفداري و تعصب.

سؤال : آيا شما در نگارش تاريخ خوزستان، دچار اشتباه كسروي و جاسم حسن شبر نشده ايد؟

جواب : كتاب من موجود است. سپاسگزار خواهم شد اگر كسي در اين خصوص من را آگاه و متنبه سازد. مطمئناً چنين چيزي وجود ندارد. بيش از يك سال است كه از انتشار كتاب مي گذرد ، استقبال خوانندگان را شما مشاهده كرده ايد. در اين يك سال حداقل چهار مقاله در تأييد اين كتاب نوشته شده است. تا كنون كسي ايرادي يا انتقادي از نوشته هاي من نكرده است ، در عوض ارزش علمي كار را همه تأييد كرده اند. به قول  آقاي جواد لگزيان  در روزنامه سرمايه،  رعايت انصاف و رعايت حق پيشكسوتي  كيمياي زمان و زمانه است كه آقاي قيم آن را پيشه خود كرده است.

 

 چون هدف من جانبداري و طرفداري از كسي نبوده، من فقط مي خواستم حقايق و واقعيت ها، آن چنان كه بوده، گفته شود. من خود از تاريخ نگاري جانبدارانه و مغرضانه متنفر و بيزارم.

متأسفانه ما در نگارش تاريخ به ويژه بعد از انقلاب مشروطه و به طور أخض در دوران پهلوي، دچار پسرفت شده ايم. رشد ناسيوناليسم در اين دوره سبب شد كه تاريخ نگاران ما، تاريخ را به گونه ديگر بنويسند، به گونه اي غير علمي و جانبدارانه. درست همانند تاريخ نويسان شوروي كه تاريخ را از منظري ايدئولوژيك روايت مي كردند و هر دوراني و هر سرزميني را متناسب با الگوي خاص خويش تعبير و تفسير مي كردند.هر حركت و جنبشي را در طول تاريخ، ناشي از مبارزه طبقاتي مي دانستند كه يك طرف آن طبقه استثمارگر بود و طرف ديگر آن طبقات ستمديده و استثمار شده. گو اينكه اين سخن، سخن بي اعتباري نيست و كارآمدي خويش را در تحليل بسياري از جنبش ها و انقلاب ها نشان داده است. اما مطلق انگاري، غلط است. چه بسا جنبش ها و قيام هايي   با الگوي فوق قابل تبيين نباشند، همه حركت ها و جنبش ها را به طور مطلق نمي توان از اين منظر نگريست.

     تاريخ نويسان يكصد سال اخير ما اگر نگويم صد در صد ولي مي توان گفت نزديك به صد در صد آن ها اين چنين بوده اند. متعصب، يكسونگر، جانبدار. به همين دليل در سده اخير هيچگاه كتابي در حد و اندازه تاريخ بيهقي و يا تاريخ طبري نداشتيم. و جاي بسي تأسف است كه كتاب هايي داشته ايم كه نام تاريخ بر آنها گذاشته شده است و شخصيت هاي آكادميك و دانشگاهي آن ها را نوشته اند، اما انسان از خواندن آن ها شرمگين مي شود كه چگونه ممكن است يك انسان تا اين اندازه برتري طلبانه و از روي نژادپرستي و خودخواهانه و كينه توزانه تاريخ بنويسد.

سؤال : به همين دليل است كه شما كتاب خويش را با سخني از ويل دورانت آغاز كرده ايد؟

جواب : دقيقاً، ويل دورانت مي گويد : "پژوهنده ي تاريخ، اگر چه از آن كشور است، ولي در همان حال حس مي كند كه از پيروان پهنه خرد است كه دشمني و مرز نمي شناسد، اگر در زمان پژوهش هاي خود پيرو هوس هاي سياسي يا گرايش هاي نژادي يا دشمني هاي ديني باشد، شايسته ي عنوان دانشمند نيست."
 
    اين سخن ويل دورانت كاملاً درست است و به هنگامي كه كتاب تاريخ تمدن ويل دورانت را

مي خوانيم ملاحظه مي كنيم ويل دورانت تا چه اندازه پايبند اين سخن بوده است و چگونه او به عنوان يك پژوهنده ي تاريخ، شايسته ي عنوان دانشمند است. اما به هنگامي كه كتاب هاي تاريخي مؤرخان يك صد سال اخير را مي خوانيم ملاحظه مي كنيم، اكثر تاريخ نويسان ما تا چه اندازه از اين سخن ويل دورانت دور بوده اند.

     كسروي در يكي از نوشته هاي خود مي نويسد كه نويسنده تاريخ بايد "پاك زبان" باشد و در اين خصوص داد سخن مي دهد، اما به هنگامي كه او درباره سيد محمد مشعشع سخن مي گويد، او را "مردك نادان" خطاب مي كند. يا در جايي ديگر درباره سيد محمد چنين مي گويد: بايد او را جلوي سگ انداخت تا گوشتش را بخورد.

     البته كسروي در مقايسه با بسياري از تاريخ نويسان صد سال اخير، گاهي اوقات انصاف را رعايت كرده، اما كساني بوده اند كه خواندن كتابهايشان مايه شرمساري است و حتي ندامت آن ها بعد از چند دهه و تأليف كتاب  "تاريخ مردم ايران" نمي تواند اثرات ناگوار آن كتاب را بزدايد و زمينه غفران او را فراهم سازد.

سؤال : اظهار نظر شما درباره اتهام هاي وارده توسط كسروي به سيد محمد مشعشع در يك مورد  رد سخن كسروي و در مورد ديگر تأييد آن بوده است. اين اظهار نظر را چگونه تبيين مي كنيد؟ اين دوگانگي نيست؟

جواب : همين طور كه پيش از اين ذكر شد در روايت تاريخ و تحليل حوادث تاريخي، جانبداري و تعصب جايگاهي ندارد. بنا نيست من در روايت تاريخ از شخص خاصي جانبداري و طرفداري كنم. اصل اين است كه به سان گفته ويل دورانت "پيرو هوس هاي سياسي يا گرايش هاي نژادي يا دشمني‌هاي ديني نباشم." كسروي در كتاب خود سيد محمد مشعشع را كسي دانسته كه  اولاً دعوي مهدويت داشته يعني مدعي بود امام زمان (ع) است.  ثانياً غالي مذهب بود يعني امام علي (ع) را درجه الوهيت داده است. پس از مطالعه نوشته هاي كسروي و با مطالعه كتاب "كلام المهدي" تأليف سيد محمد مشعشع و بررسي حوادث دوره سيد محمد، مشخص شد كه اتهام دعوي مهدويت سيد محمد مشعشع، اتهامي نارواست و آنچه كسروي در اين خصوص گفته نادرست است. 

همچنين با مطالعه كتاب "كلام المهدي" و بررسي اعمال و كردار سيد محمد و فرزندش مولاعلي، مشخص شد كه كسروي در اين خصوص درست گفته است، هر چند كه تا حدود زيادي موضوع را پر رنگ تر و برجسته تر نشان داده است. به همين جهت ضمن تأييد سخن كسروي، سخن جاسم حسن شبر در خصوص تبرئه سيد محمد و فرزندش مولاعلي از غلو را جانبدارانه و غير علمي دانسته ام.

اتفاقاً همين اظهار نظر بهترين گواه و دليل بر عدم جانبداري در تاريخ نويسي و همچنين دوري از يكسويه نگري و دوري از حب و بغض در روايت و تحليل تاريخ است.

سؤال : شما در مبحث شيخ سلمان كعبي اظهار نظر كسروي را تأييد كرده ايد. آيا اين سخن و سخن قبلي، خود تأييد كتاب كسروي نيست؟

جواب : تنها مبحث كتاب كسروي كه از جانبداري مبرا است و گرايشات ناسيوناليستي در آن وجود ندارد، همين مبحث شيخ سلمان كعبي (حكومت 1737-1768 ميلادي) است. به همين دليل از آنجايي كه هدف تخطئه كسروي نبود، لذا اين سخن كسروي را تأييد كردم. قدر مسلم هر كسي كه خود را اهل علم بداند و هر كسي كه خود را پژوهنده ي تاريخ بداند مي بايد در مقابل عظمت كار شيخ سلمان زبان به ثناي او بگشايد، احداث سد بر رود كارون توسط ايشان را تحسين و تمجيد كند، رونق كشاورزي و بالا رفتن درآمد مردم و عدم تعرض به سرزمين هاي ديگران و وجود امنيت در زمان شيخ سلمان را بر شمرد و در مقابل شكستن سد سابله توسط كريم خان زند را از جمله "سياهكاري هاي كريم خان زند" بداند.

به عقيده من آنچه كسروي در اين خصوص گفته، ناقص و كم است و حتي كسروي در يك مورد در همين مبحث سخناني از نيبور جهانگرد اروپايي نقل كرده كه بهيچ وجه در كتاب او نيست. با وجود اين اگر كسروي همه كتاب خود را با همين ديد مي نوشت و با تبري از علقه هاي جانبدارانه و گرايشات ناسيوناليستي، به روايت تاريخ مي پرداخت. كتابي ارزشمند و علمي از خود به يادگار مي گذاشت.

سؤال : كتاب شما حامل چه پيامي است و به نظر شما آيا اين كتاب موفق شده است، پيام مزبور را به خوانندگان منتقل كند؟

جواب : كتاب حامل پيام هاي متعددي است، اما اگر بخواهم مهمترين پيام هاي اين كتاب را برشمرم. بدون شك دو پيام از همه برجسته تر و مهم تر هستند. اول اينكه در روايت تاريخ و ذكر حوادث تاريخي بايد از جانبداري و يكسويه نگري و تعصب بر حذر بوده در داوري حوادث و رويدادها انصاف پيشه كرد، از علقه هاي سياسي و گرايشات نژادي نيز مبرا باشيم. آن چيزي را كه براي خود بد مي دانيم براي ديگران نيز بد بدانيم.

اگر لشكركشي و تسخير سرزمين هاي ديگران بد و نكوهيده است، ديگر فرق نمي كند اين لشكركشي از جانب چه كسي  و بر عليه چه كسي باشد. اگر حمله چنگيز مغول و تسخير ايران ناروا و مذموم است و اگر لشكركشي تيمور گوركاني به ايران و قتل و غارت، بد و وقيح است. پس لشكركشي نادر به هند نيز مذموم است، فراتر از آن لشكركشي كورش به بابل نيز نكوهيده است. چون نادر و كورش از ما هستند، لشكركشي آن ها را به عنوان افتخارات خويش قلمداد كنيم و داد سخن سردهيم و قتل و غارت مردم بي گناه را فراموش كنيم. و از اين نكته غافل باشيم كه نادر شاه افشار از جمله چهره هاي منفور نزد هنديان است. يا به گونه اي از كورش سخن گوئيم كه گويي مردم بابل و مردم طول مسير براي او و سپاهيانش فرش قرمز پهن كرده بودند و از آن ها با گل و شيريني استقبال كرده اند. حال آن كه خدا مي داند در طول مسير و در بابل چه خون هايي كه ريخته نشده  و چه هتك حرمت ها كه به عمل نيامده است. 
 
دومين پيام اين است كه به هنگام نقد كتاب و يا  نقديك شخصيت از مطلق انگاري بر حذر باشيم، در اين گونه داوري نيز منصف باشيم، به يك باره به طرد و تخطئه شخص نپردازيم. مطالب را سياه سياه يا سفيد سفيد نبينيم. اگر سخني يا مبحثي به حق است و درست است، اين سخن تحت الشعاع بدي ها و اظهارات ناصواب آن قرار نگيرد. بدون تعصب باشيم. اگر درصدد هستيم كاستي ها و كژي هاي كسي يا كتابي را بر شماريم، اگر آن فرد يا آن كتاب، نقاط قوت و يا محاسني دارد، آن ها را نيز ذكر كنيم. خلاصه اين كه در داوري به دور از تعصب بوده و منصف باشيم.