خاويار پرورشي، بازار خاويار خزر را مي ربايد

اقتصادایران آنلاین: خاويار ايران که تا پيش از اعمال ممنوعيت صيد اين ماهي به دليل کاهش شديد جمعيت، يکي از اقلام صادرات غير نفتي پرطرفدار ايران بود، امروز با قرارگرفتن در فهرست قرمز، قيمت هاي سرسام آوري را در بازارهاي جهاني براي خود رقم زده است.

در سال ۲۰۱۰ هر کيلوگرم خاويار مرغوب و طبيعي ايراني ۲ ميليون و ۴۰۰ هزار تومان به فروش رسيد. اجراي سياست هاي بازدارنده صادراتي زمينه ساز افزايش بهاي خاويار پرورشي شد به نحوي که هر کيلوگرم خاويار پرورشي چيني در بازارهاي جهاني در سال جاري حدود ۵۰۰ يورو معامله شد . متاسفانه به رغم سابقه تاريخي صيد ماهيان خاوياري در ايران، جايگاه مناسبي در بازار خاويار پرورشي نداريم.

نقش دولت در بازار خاويار ايران

تا پيش از تابستان سال ۸۳، مديريت و ساماندهي مسائل مرتبط با خاويار به عهده شرکت سهامي شيلات ايران بود اما در اين سال قانون تاسيس سازمان شيلات ايران به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيد. طبق ماده ۵ تبصره قانون تشکيل اين سازمان، تمامي مسائل مرتبط با بهره برداري، صيد، بسته بندي و صادرات خاويار ايران از اول فروردين ماه ۱۳۸۴ به شرکت مادر تخصصي خدمات کشاورزي واگذار شد.

به تبع واگذاري تمامي امور خاويار به شرکت مادر تخصصي خدمات کشاورزي، شرکت بازرگاني شيلات ايران كه از مجموعه هاي اقماري شرکت سهامي شيلات ايران بود، منحل شد. درحال حاضر تمامي مسائل مرتبط با بهره برداري از منابع ماهيان خاوياري خزر و تجارت آن، تحت مديريت شرکت مادر تخصصي خدمات کشاورزي انجام مي گيرد اما سياست گذاري ها درباره صيد، در سازمان شيلات ايران به عنوان يک مرجع دولتي به وقوع مي پيوندد.

کميسيون عالي ماهيان خاوياري تنها مرجع تصميم ساز درباره تعيين سهميه صيد ماهيان خاوياري در ايران است که از مدت ها پيش حتي قبل از تشکيل سازمان شيلات ايران نيز فعال بود. رياست اين کميسيون، پس از تشکيل سازمان شيلات به عهده رئيس اين سازمان بوده و نمايندگاني از معاونت برنامه ريزي و نظارت راهبردي رياست جمهوري، معاونت صيد سازمان شيلات ايران، معاونت تکثير و پرورش، فرمانده حفاظت از منابع آبزيان، رئيس موسسه تحقيقات شيلات ايران، رئيس انستيتو تحقيقات ماهيان خاوياري، مديران کل شيلات سه استان شمالي، مديرعامل اتحاديه صيادان و دو تن از اساتيد آبزيان در اين کميسيون عضويت دارند. بر اساس ابلاغ وزير جهاد کشاورزي در سال گذشته، مديرعامل شرکت مادر تخصصي خدمات کشاورزي و مديران امور ماهيان خاوياري سه استان شمالي نيز به اعضاي اين کميسيون پيوسته اند.

كاهش جمعيت ماهيان خاوري

جمعيت ماهيان خاوياري هر روز رو به کاهش است. به گفته دکتر محمد پورکاظمي، رئيس انستيتو تحقيقات ماهيان خاوياري، سالانه شاهد کاهش ۲۵ تا ۳۰ درصدي در جمعيت ماهيان مولد ماهيان خاوياري هستيم اما از آن جا که شرايط طبيعي محيط زيست ماهيان خاوياري که از ۲۵۰ ميليون سال پيش ساکن درياچه خزر بوده اند، بسيار نامناسب است، ناگزير به رهاسازي بچه ماهيان خاوياري در دريا هستيم.

اگرچه اين روش، تنوع زيستي اين ماهي را کاهش مي دهد اما اگر اندک اقدامات فعلي نيز انجام نشود، به طور حتم روند انقراض ماهيان خاوياري سرعت پيدا خواهد کرد. براي توليد بچه ماهيان خاوياري، ماهيان مولد از آب هاي خزر به صورت زنده گرفته مي شود و به کارگاه هاي تکثير و پرورش انتقال مي يابند. در اين کارگاه ها، ماهيان خاوياري نر به صورت زنده نگهداري شده و از آن ها اسپرم گيري مي شود. بخشي از اسپرم ها در سردخانه نگهداري و بقيه در توليد بچه ماهي مورد استفاده قرار مي گيرد. درباره ماهيان مولد ماده، مسئله اندکي متفاوت است.

تا پيش از ابداع روش ميکروسزارين به وسيله محققان ايراني، براي استحصال خاويار از شکم ماهي ماده، کارگاه هاي تکثير به ناچار مولد ماده را کشته و تخم ها را از شکم آن خارج مي کردند اما امروز با استفاده از روش ميکروسزارين که هنوز در تمامي کارگاه هاي تکثير جنبه اجرايي به خود نگرفته، مي توان با ايجاد شکافي کوچک، تخم ها را از شکم ماهي ماده خارج و آن را براي توليد نوزاد به کار برد. با اين روش، از يک ماهي مولد چند بار مي توان خاويار استحصال کرد.

در کارگاه هاي پرورشي در راستاي استحصال تخم يا اسپرم از ماهيان خاوياري بايد يک دوره تنفسي براي مولدين در نظر گرفته شود. اين دوره تنفس در ماهي نر ۱ تا ۲ سال و در ماهي ماده ۲ تا ۳ سال طول مي کشد. همچنين با افزايش سن ماهيان خاوياري موجود در کارگاه هاي پرورش، براي ايجاد نسلي بهتر، بايد مولدان جديد را جايگزين کرد. پس همواره صيد ماهيان مولد در دريا ادامه خواهد داشت.

رها سازي بچه ماهيان خاوياري در خزر

طي دو سال گذشته شرکت مادر تخصصي خدمات کشاورزي، تمامي تلاش خود را معطوف به تامين ماهيان مولد براي کارگاه هاي تکثير و پرورش کرده است. آمارها نشان مي دهد در سال ۸۹، ۳.۷ تن سهميه خاويار به وسيله کميسيون عالي ماهيان خاوياري در راستاي احياي ذخاير ماهيان خاوياري براي صيد تعيين شده بود، اين سهميه در سال ۹۰ به ۳.۵ تن رسيده است.

بر اساس آمار منتشر شده توسط سازمان شيلات ايران در سال۸۹، ۳ميليون و ۹۳۴ هزار قطعه از بچه ماهيان خاوياري در خزر رهاسازي شده اند که اين رقم نسبت به سال ۷۹، کاهش بيش از ۸۰ درصدي را نشان مي دهد، يعني به موازات کاهش سهميه هاي صيد ماهيان خاوياري تلاش ها براي احياي نسل اين ماهي در معرض خطر انقراض نيز کاهش يافته است.

پيشنهاد كارشناسان

به اعتقاد بسياري از کارشناسان، موثرترين راه نجات نسل ماهيان خاوياري از خطر انقراض، قرار دادن يک دوره تنفس ۱۰ ساله و اعمال ممنوعيت صيد در خزر است اما از آن جا که تمامي پنج کشور حاشيه خزر در اين زمينه به توافق نمي رسند و همواره روسيه در مقابل توافقات کشورها مقاومت مي کند، هيچ گاه پروتکلي براي اعمال محدوديت صيد به امضاي کشورها نمي رسد. از سوي ديگر، به دليل نبود برنامه هاي منسجم و همه جانبه براي مقابله با صيد قاچاق ماهيان خاوياري، هر روز بر فشارهاي وارده به اين منابع آبزي، تشديد مي شود.

قوانين حاکم بر تجارت خاويار، با توجه به انحصاري بودن توليد آن در آب هاي خزر، بسيار پيچيده است. از آن جا که نسل ماهيان خاوياري در معرض خطر انقراض قرار دارد، از سال ۱۹۹۸، کنوانسيون تجارت گونه هاي در معرض خطر گياهي و جانوري موسوم به سايتس، بر تبادلات تجاري خاويار نظارت مي کند؛ بنابراين کشورهاي حاشيه خزر، براي دريافت سهميه هاي صادراتي و تجارت مجاز اين گونه، بايد مجوزهاي لازم از سايتس را اخذ کنند.

کميسيون منابع زنده خزر که هر پنج کشور حاشيه اين درياچه در آن عضو هستند، مرجع ديگري است که در تصميم سازي براي صيد ماهيان خاوياري مشارکت مستقيم دارد. رياست اين کميسيون هر دو سال يک بار به عهده يکي از کشورهاي عضو بوده و گردش کرسي رياست آن، بر اساس حروف الفباي روسي است. ايران در سال ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ رئيس اين کميسيون بود. در سال ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ نيز رياست به عهده آذربايجان است.

توافقات حتما بايد پنج جانبه باشد

کشورهاي حاشيه خزر پس از تفاهمات اوليه در اين کميسيون، پيشنهادها درباره سهميه صيد ماهيان خاوياري را به سايتس مي فرستند تا پس از تاييد اين مجموعه، براي صيد برنامه ريزي کنند. از آن جا که روسيه به شکل سنتي بر صيد و صيادي در خزر نظارت داشته، در بسياري از موارد کشورهاي حاشيه خزر، تصميم هاي خود را با نظرات روسيه هماهنگ مي کردند. به همين دليل به پيشنهاد ايران، بندي به مقررات کميسيون منابع زنده خزر اضافه شد که به موجب آن، توافق هاي سه يا چهارجانبه براي انجام فعاليت هاي اقتصادي در خزر مورد قبول نيست و بايد هر پنج کشور در زمينه اي خاص به اتفاق نظر رسيده و پروتکل ها را امضا کنند. در غير اين صورت، مصوبات نشست هاي کميسيون منابع زنده، اجرايي نخواهد شد.

صيد با اهداف تجاري ممنوع

به گفته علي اصغر مجاهدي، سرپرست معاونت صيد و بنادر ماهيگيري سازمان شيلات ايران، در ۳۲ جلسه کميسيون منابع زنده خزر که ماه گذشته برگزار شد، کشورهاي عضو تصميم گرفتند صيد تجاري ماهيان خاوياري متوقف شود. بنابراين با توافق انجام شده، هيچ کشوري نبايد با اهداف تجاري اقدام به صيد کند و فقط بايد در راستاي احياي ذخاير گام برداشته شود اما در اين جلسه نماينده ترکمنستان توافقنامه را امضا نکرد؛ بنابراين هنوز اين توافقات جنبه اجرايي به خود نگرفته و آذربايجان تلاش مي کند با اخذ نظر موافق ترکمنستان، مفاد پروتکل سي و دومين جلسه کميسيون منابع زنده خزر را قانوني و لازم الاجرا کند.

سرپرست معاون صيد و بنادر ماهيگيري، خزر را داراي پنج گونه ماهي خاوياري دانسته و مي گويد: فيل ماهي، اوزون برون، تاس ماهي ايراني يا قره برون، تاس ماهي روسي يا چالباش و شيپ، گونه هاي خاوياري موجود در خزر هستند. ميزان خاويار استحصالي از اين گونه ها متفاوت بوده و بيشترين حجم خاويار از فيل ماهي استحصال مي شود. خاويار استحصالي از سه گونه تاس ماهي ايراني، شيپ و چالباش تقريبا يکسان بوده و اوزون برون کمترين حجم خاويار را توليد مي کند. به طور معمول ۱۰ درصد وزن ماهيان مولد را خاويار تشکيل مي دهد.

آمارها چه مي گويند

روند جمعيت ماهيان مولد خاوياري رو به کاهش بوده و محققان وضعيت وخيمي را براي ادامه حيات اين گونه در خزر ترسيم مي کند. در همين راستا صيد قانوني اين گونه نيز به تدريج رو به کاهش است. بر اساس آمار منتشر شده در سالنامه آماري سازمان شيلات ايران، صيد ماهيان خاوياري از ۱۰۰۰ تن در سال ۷۹، به ۹۴ تن در سال ۸۹ رسيده است. ارزش صادرات خاويار نيز با توجه به روند نزولي صيد در ايران با کاهش ۸۵ درصد مواجه بوده است به نحوي که ارزش صادرات خاويار ايران در سال ۸۹، ۴۰ ميليون و ۱۰۰ هزار دلار بوده که اين رقم در سال ۸۹ به پنج ميليون و ۵۶۱ هزار دلار رسيده است. از نظر وزني نيز ميزان صادرات خاويار ايران کاهش ۱۰۰ درصدي داشته است.

ميزان ماندگاري خاويار بسته به نوع بسته بندي و وزن بسته متفاوت است. هرچه بسته ها سنگين تر باشد ميزان ماندگاري بيشتر است. معمولا بهترين زمان مصرف براي خاويارهاي بسته بندي شده در جعبه هاي دو کيلويي، شش ماه بوده و اين زمان براي بسته بندي هاي ۳۰ گرمي به سه ماه مي رسد. ظرفيت صادراتي تمامي کشورها براساس جدول هاي مورد تاييد سايتس تعيين مي شود و اگر خاويار استحصالي بيش از حد تعيين شده باشد، محصول مازاد در انبارها نگهداري مي شود.

با توجه به اين که کشورهاي حاشيه خزر در سال ۲۰۰۹، سهميه اي براي صادرات نداشته اند، در نتيجه تمامي خاويارهاي موجود در انبارهاي ايران نيز به محض اعطاي مجوز صادرات در سال ۲۰۱۰، از طريق مزايده به فروش رسيد. در اين سال، هر کيلوگرم خاويار طبيعي درجه يک ايراني موسوم به «بلوگا» در مزايده با بالاترين قيمت يعني ۲ ميليون و ۴۰۰ هزار تومان فروش رفت. هر کيلو خاويار فشرده نيز حدود ۸۰۰ تومان فروخته شد.

كشورها به توليد خاويار پرورشي روي آورده اند

سياست هاي حاکم بر منابع ماهيان خاوياري خزر و وجود تقاضا در بازار، کشورها را به سوي توليد خاويار پرورشي سوق داده است. درحال حاضر چين رتبه اول توليد و پرورش ماهيان خاوياري را داشته است. امارات پروژه پرورش و توليد خاويار خود را در مساحتي بالغ بر ۵۰ هزار متر مربع در نزديکي ابوظبي پايتخت اين کشور و با هزينه اي بالغ بر يک ميليارد و ۸۵۰ ميليون دلار اجرا کرده است. امارات حدود دو هزار قطعه ماهي خاوياري زنده را با هواپيماي اختصاصي به اين کشور وارد و نگهداري کرده است. سال آينده خاويارهاي توليدي امارات وارد بازارهاي جهاني مي شود و با توجه به پيش بيني هاي انجام شده، بيش از ۱۰ درصد از نياز بازارهاي جهاني به وسيله اين کشور تامين خواهد شد.

کاهش عرضه خاويار طبيعي تاثير مستقيمي بر قيمت خاويار پرورشي داشته و امسال هر کيلوگرم خاويار پرورشي چيني به قيمت  بیش از۵۰۰ يورو به فروش رفته است. ايران نيز از جمله کشورهايي است که گام هايي در راستاي توليد خاويار پرورشي برداشته اما اين اقدامات چندان در خور توجه نيست. دو سال قبل جشن استحصال نخستين خاويار پرورشي در يکي از مزارع قم، برگزار شد. اگرچه نخستين خاويار استحصال شده از مرغوبيت کافي برخوردار نبود اما در شهريور ماه سال جاري ۵۰۰ کيلو خاويار پرورشي ايران که ۴۰۰ کيلوي آن از فيل ماهي و ۱۰۰ کيلوگرم از تاس ماهي ايراني استحصال شده بود، به بازارهاي جهاني صادر شد.

درحال حاضر بيش از ۴۰ واحد پرورش ماهيان خاوياري در کشور وجود دارد که ۱۲ مزرعه در استان هاي مازندران، گيلان، قم، مرکزي و خوزستان به صورت انحصاري به پرورش اين ماهي مي پردازند. ۲۰ مزرعه ديگر نيز در استان هاي گلستان، زنجان، يزد، قزوين، کرمانشاه و ... در کنار پرورش قزل آلا، ماهيان خاوياري پرورش مي دهند.