ایران دائما می‌لرزد

چگونه باید از قدرت تخریب زمین لرزه‌ها کاست؟

شاید باور این سخن که تا به امروز بیش از 2.5 میلیون نفر از مردم جهان، قربانی حرکات طبیعی لایه‌های زیرین زمین، تحت عنوان زلزله شده‌اند برای خیلی از ما سخت باشد بخصوص وقتی که ادعا کنیم متاسفانه تا به امروز، بیش از 635 هزار نفر از شهروندان عزیزمان، آن هم بر اساس آمار رسمی ثبت شده، در کام این  بلای دردناک طبیعی گرفتار آمده‌اند.

نخستین زلزله ثبت شده در تاریخ لرزه نگاری جهان مربوط به زمین لرزه 7.9 ریشتری دامغان ایران در مورخه 22 دسامبر 856 میلادی با بیش از 200 هزار کشته است و آخرین زمین لرزه‌ی دارای تلفاتِ انسانی بالا نیز مربوط به زلزله شهرستانهای اهر ، هریس و ورزقان با قدرت 6.4 ریشتر با 306 نفر کشته و بیش از 4000 نفر زخمی در ایران می‌باشد.

روزانه در اقصی نقاط جهان حرکات لایه‌های درونی زمین و انعکاس این تحرکات به لایه‌های بیرونی‌تر و در نهایت حرکت پوسته بیرونی زمین، منجر به ثبت وقایعه‌ای می‌شود که در علم زمین شناسی از آن تحت عنوان زمین لرزه یاد می‌کنند. متناسب با شدت تحرکات مربوط به لایه‌های درونی، آثار آن در روی زمین لمس می‌گردد گاها شدت این برخوردها و تحرکات به قدری بالا است که منجر به ضایعه بزرگی بشری همچون زلزله 9.1 ریشتری ساماترا با بیش از 225 هزار کشته و 1.7 میلیون نفر بی‌خانمان می‌گردد و بعضا شدت این زمین لرزه‌ها به سختی توسط لرزه‌نگارهای حساسِ تعبیه شده در دل زمین ثبت می‌گردند.

بر خلاف پژوهشگران علم زمین شناسی و علوم مربوطه، که دائما نسبت به این تحولات و تحرکات دقت نظر کافی دارند برای افراد عامی، زمین لرزه زمانی اهمیت می‌یابد که زندگی عادی و روزمره آنها را تحت تاثیر قرار میدهد و بعبارتی دیگر باعث اخلال در جریان عادی زندگی می‌گردد. از این نظر زمین لرزه به صورت یک اتفاق خطرناک طبیعی نگریسته می‌شود که هر لحظه ممکن است باعث تغییرات اساسی در چهره زمین، و به تبع آن تخریب ساختارهای بشری و در نهایت اخلال در زندگی روزمره گردد. این اتفاق خطرناک طبیعی به دلیل غافلگیری، قدرت و سرعت بالای که دارد امکان نمایش عکس‌العمل مناسب را از افراد می‌گیرد، بنابرین مهمترین نکته در مواجهه و مقابله با آن آمادگی، قبل از رخ دادن است بعبارتی می‌بایست پس از آگاهی و اطمینان از واقع شدن در منطقه لرزه خیز، تمهیدات لازم برای مواجهه با این اتفاق طبیعی خطرناک را دید. تنها با تدارک دیدن این تمهیدات است که می‌توان از قدرت تخریب‌گری این پدیده کاست از جمله مواردی که می‌توان در زمره این تمهیدات قرار داد عبارتند از:

    ایجاد سازه‌های مستحکم، اصولی و مطابق با استانداردهای شناخته شده،
    ارائه آموزش‌های لازم به شهروندان،
    ایجاد مراکز مدیریتی جهت مقابله با آثار حتمی و احتمالی این پدیده
    ممانعت از تمرکز بالای جمعیتی در نقاط زلزله‌ خیز

اینها در واقع هم حداقل‌ها و هم حداکثر فعالیت‌های هستند که جهت مواجهه اصولی با پدیده زلزله می‌بایست مورد توجه مدیران و شهروندان جامعه در راستای به حداقل رساندن تاثیرات منفی آن قرار گیرد. بر همین اساس میزان تلفات وارده از ناحیه این پدیده بر انسان، همواره تابعی از این متغییرها و متغییرهای مشابه بوده است یعنی علاوه بر این چهار متغییر که ابتکار عمل آنها دست انسان است متغییرهای دیگری همچون قدرت زمین لرزه، دوری و نزدیکی  به سطح زمین و نوع زمین لرزه در کم وکیف تلفات، تاثیر تعیین کننده‌ای دارند که البته در حال حاضر انسان قادر به تاثیرگذاری بر روی این متغییرها نیست. بر اساس این 8 متغییر و با توجه به جدول مربوط به آمار زمین ‌لرزه‌های مخرب با تلفات بیش از 1000 نفر آن هم در بازه زمانی 112 سال، یعنی از ابتدای قرن 20 ، به درستی می‌توانیم در خصوص علل افزایش یا کاهش این تلفات به بحث و بررسی بپردازیم. همانطوری که در این جدول مشاهده می‌کنید از ابتدای قرن 20 تا اوایل دهه 20 قرن 21 ، تعداد 130 زمین لرزه مخرب با میزان تلفات بیش از 1000 نفر به ثبت رسیده است یعنی در بازه زمانی 112 سال 130 زمین لرزه پر تلفات با میانگین قدرت تقریبا 7 ریشتر در اقصی نقاط جهان ثبت گردیده است و در عین حال و در همین بازه زمانی تعداد 750 زمین لرزه با میانگین قدرت تقریبا 6.9 ریشتر با تلفات کمتر از 1000 نفر نیز توسط لرزه‌نگارها ثبت گردیده‌اند. با یک حساب سر انگشتی در درون این جدول متوجه خواهیم شد که مجموع تلفات این 130 زمین لرزه پر خطر بیش از 2.4 میلیون نفر است و تلفات ناشی از 750 زمین لرزه ثبت شده‌ی دیگر، کمتر از 300 هزار نفر است یعنی با اینکه قدرت و شدت هر دو دسته زمین لرزه تقریبا برابر 7 ریشتر است اما، میزان تلفات به اندازه 8 برابر متفاوت شده است، بعبارت بهتر، این امر گویای نقش و تاثیر گذاری متغییر‌های است که انسان ابتکار عمل آنها را بر عهده دارد.

علاوه بر این تعداد زمین لرزه ثبت شده در این برهه زمانی، تعداد 90 زمین لرزه دیگر نیز از نیمه دوم قرن 9 میلادی تا ابتدای قرن 20 در اداره لرزه‌نگاری آمریکا به ثبت رسیده است که اولین آنها مربوط به زلزله دامغان ایران در سال 856 میلادی است. در جدول زیر زمین لرزه‌های مربوط به ایران با رنگ قرمز مشخص شده‌اند. البته در این جدول از نگاشتن آمارهای مربوط به 71 زمین لرزه با تلفات بیشتر از 1000 نفر به دلیل طویل شدن جدول خودداری نمودیم.

بایدها و نبایدهای زمین لرزه آذربایجان

در ادامه تحلیل خود و به منظور مقدمه چینی برای ورود به بحث بایدها و نبایدهای زمین لرزه آذربایجان، با در نظر گرفتن آمارهای مربوط به جدول بالا و جدول پایین-که جدول پایینی مربوط به تمامی زمین لرزه‌های ثبت شده با حداقل یک نفر تلفات در طول تاریخ برای ایران است- به مقایسه و تبیین تفاوت‌ها در میزان تلفات خواهیم پرداخت. همانطوری که از دو جدول مذکور مشخص است تا به امروز برای ایران تعداد 35 زمین لرزه با تلفات حداقل یک نفر ثبت گردیده است  مجموع کل تلفات این 35 زمین لرزه برابر 632 هزار نفر می‌باشد که از این تعداد 132 هزار نفر در طی 112 سال گذشته و بقیه در برهه زمانی قبل از این تاریخ کشته شده‌اند با در نظر گرفتن آمارهای مربوط به کل جهان یعنی همان 2.5 میلیون نفر در این برهه مورد بررسی، می‌توان گفت ایران با دارا بودن یک صدم جمعیت جهان یک هفدهم کل تلفات زمین لرزه جهان را به خود اختصاص داده است. در بررسی آمارهای جهانی عنوان نمودیم که از مجموع 970 زلزله ثبت شده با درجه شدت تقریبا یکسان، 130 زمین لرزه با تلفات بیش از 1000 نفر و 840 زمین لرزه با تلفات کمتر از 1000 نفر داشتیم در خصوص ایران این آمار تقریبا بر عکس شده است از مجموع 35 زمین لرزه 22 زمین لرزه با تلفات بالای 1000 نفر و 13 زمین لرزه با تلفات زیر 1000 نفر داریم این در حقیقت نشان می‌دهد که اغلب زمین لرزه‌ها در ایران با شدت یکسان، همواره تلفات بالای دارند یعنی متغییرهای انسانی در ایران در حال حاضر به صورت جدی مورد توجه قرار نگرفته‌اند.

برای اینکه بتوانیم  متغییرهای مورد نظر خود را بهتر توصیف نموده و تبیین نماییم تلاش خواهیم نمود تا همین متغییرها را در جریان زلزله روز 21 مرداد شهرستان‌های اهر، ورزقان و هریس-که متاسفانه با وقوع این حادثه بیش از 300 نفر از شهروندان عزیزمان جان خود را از دست دادند- مورد بررسی قرار دهیم. جدول زیر گویای تمامی زلزله‌های ثبت شده در طول تاریخ برای ایران است.  



با دقت در جدول‌های بالا به راحتی می‌توان به این نکته پی برد که از نظر زلزله‌خیزی ایران در جهان و آذربایجان در ایران در نقاط حساس زلزله و تحرک صفحات زیر زمینی قرار دارند از این روی شرط اول یعنی آگاهی و اطمینان از واقع شدن در منطقه زلزله‌خیز برای هر انسان عاقلی محرز خواهد بود حصول این شرط زنگ هشداری است برای مدیران و شهروندان آن منطقه تا تمهیدات لازم را جهت مقابله با لرزش‌های احتمالی تدارک ببینند نگاهی به تاریخچه منطقه آذربایجان به خوبی گویای همین سخن است چرا که طی 1200 سال گذشته این منطقه و این شهر بیش از 4 بار با خاک یکسان شده است اما بحث بر سر این تمهیدات است یعنی آن چیزهایی که نبودشان پس از وقوع زلزله اخیر آذربایجان باعث شروع انتقادات اساسی و بجا گردید. آمادگی برای مواجهه با این پدیده طبیعی می تواند از دامنه‌دار شدن آسیب‌های احتمالی آن بکاهد البته برخی از متغییرهای تاثیر گذار در تشدید تلفات نیز خارج از کنترل و اختیار افراد است.

1) زمان وقوع حادثه

خوشبختانه زلزله اخیر در ساعتی از روز حادث گردید که به گفته کارشناسان، میزان تلفات را به چندین برابر کاهش داد چرا که در اغلب موارد وقوع زلزله در شب هنگام باعث کاهش کنترل بر محیط و در نتیجه افزایش تلفات می‌گردد شاید غلو نباشد اگر عنوان نماییم که بخش عمده تلفات زلزله بم مربوط به وقوع آن در ساعت 1 بامداد می‌شد. بنابرین از نظر زمان وقوع حادثه؛ به عنوان یک متغییر تاثیرگذار در افزایش و کاهش تلفات انسانی،  زلزله اخیر می بایست با تلفات کمی همراه می‌شد.

2) قدرت تخریب زلزله

شدت زلزله بر اساس مقیاس ریشتر در مناطقی 6.2 و در مناطقی دیگر 6.4 بود با مقایسه این عدد با اعداد مشابه در دو جدول بالا می‌توان در حالت عادی این مقیاس را از نظر قدرت تخریب‌گری متوسط در نظر گرفت البته در حال حاضر در جهان و با پیشرفت‌های صورت گرفته در تکنولوژی‌ها و ساخت و ساز، کارشناسان علوم زمین آن را مقیاسی با قدرت تخریب پایین عنوان می‌کنند.

3) دوری و نزدیکی از سطح زمین

از این حیث زمین لرزه اخیر با داشتن عمق 10 کیلومتر در نزدیکی سطح زمین رخ داد و این عاملی شد در افزایش میزان تلفات. اغلب زمین لرزه‌ها در عمق بیش از 100 کیلومتر رخ می‌دهند و نه در نزدیکی سطح زمین.

4) نوع زلزله

این عامل بستگی به چگونگی تحرک صفحات زیر زمینی دارد بر اساس نوع تحرک امکان رخ دادن چهار حالت وجود دارد که متناسب با متغییرهای دیگر به شکل خطرناک یا کم خطر در می آیند.
کنترل این سه متغییر از قدرت و اختیار انسان خارج است از این روی می‌بایست تلاش نمود تا با تقویت بقیه متغییرها از افزایش تلفات جلوگیری نمود.

5) ایجاد سازه‌های مستحکم و اصولی

به دنبال زلزله‌ای که در سال 1920 در چین رخ داد برخی از روستاها ناپدید شدند و در اغلب موارد که زلزله‌ای در جهان رخ داده است 50 الی 80 و گاها 100 درصد روستاهای حاضر در کانون و اطراف کانون زلزله تخریب شده‌اند.

بر اساس سرشماری سال 1390 و بر خلاف روند موجود در یکی دو دهه اخیر در حال حاضر بیش از30 درصد جمعیت ایران را روستا نشینان تشکیل می‌دهند و نزدیک به 70 درصد بقیه در کلان شهرها و شهرها ساکن هستند بافت جمعیتی این 30 درصد پیر و 80 درصد منازل و خانه‌های آنها دارای بافتی سنتی و غیر استاندارد است مناطق کویری ایران از این حیث بدتر از سایر نقاط هستند. بر خلاف روند فعلی کشور در تمرکز جمعیتی در شهرها، در منطقه آذربایجان و بخصوص شهرستان‌های کلیبر و اهر و ورزقان، افراد بسیار زیادی در مناطق روستای ساکن هستند به طوری که فقط در این سه شهرستان بیش از 1000 روستا وجود دارد که در زلزله اخیر بدون احتساب روستاهای کلیبر تعداد 430 روستا 50 الی 80 و بعضا 100 درصد تخریب شدند.

یکی از انتقادات اساسی وارده بر مدیران شهرسازی در همین خصوص بوده است در تمامی روستاهای آسیب دیده تنها آن دسته از خانه های که دارای بافتی نیمه سنتی و تمام سنتی بودند به طور ناقص یا کامل ویران شده‌اند با اینکه سیاست روند نوسازی منازل، مربوط به دهه‌های گذشته است اما نبود ضمانت اجرا و برنامه درست مانع از تحقق این سیاست جهانی شده است البته میزان بی توجهی ارگان‌های زیربط در کشور ما بیش از سایر کشورها به نظر می‌رسد چرا که بر اساس گزارش اخیر، 30 درصد جمعیت کشور -که روستاییان باشند- دارای منازلی با 80 درصد بافت سنتی هستند. یعنهی با گذشت دهه‌ها از زمان اعلام سیاست نوسازی و استانداردسازی هنوز 80 درصد بافت روستای کاملا سنتی است.

در خصوص زلزله اخیر نیز نگرانی اصلی و عمده همین امر است اینکه نهادهای مسئول چقدر؛ حداقل در بازسازی مناطق زلزله زده جدیت نشان خواهند داد و در نوسازی و استاندارد سازی آنها خواهند کوشید برای همه جای سوال دارد.

6) ایجاد مراکز مدیریتی برای مدیریت بحران‌ها

همواره بسیج عمومی شیوه موثری برای مقابله با بحران‌ها نیست گاها بسیج عمومی باعث ایجاد بی‌نظمی، توزیع نامناسب خدمات و تشویش و اضطراب در جامعه می‌گردد از این روی لازم است برای مقابله با بحرانهای همچون زلزله- که یکی از عناصر اصلی در کنترل آن نظم و انسجام است – مراکزی تخصصی و آماده و فعال در نظر گرفته شود در کشوری مثل ایران که دائما با خطر زلزله رودرو است وجود چنین مراکز قدرتمندی به معنای صرفه‌جویی در وقت و سرمایه و همچنین کنترل بر وضعیت و در نهایت کاهش تلفات ناشی از زلزله است در زلزله اخیر آذربایجان نبود چنین مرکز قدرتمند و کارآمدی باعث بروز نگرانی در میان اقشار مختلف جامعه گردید بطوری که آنها را به جنب جوش انداخت تا به شخصه در راستای کاهش تلفات اقدام نمایند که نتیجه آن هم بروز جو بی‌اعتمادی و بی‌نظمی در مناطق زلزله زده شد.  بنابرین شایسته است تا در راستای مدیریت صحیح بحران ناشی از وقوع زلزله، به تخصصی سازی اقدام‌های خویش بپردازیم و سرعت عمل را در این خصوص به صورت رکن رکین قرار دهیم چرا که در زلزله آنچه که مناطق و افراد زلزله زده در وهله نخست نیاز دارند سرعت عمل در عملیات نجات و امداد رسانی است یادمان باشد که هر لحظه، ممکن است فرد زیر آوار تلف شود و این یعنی اهمیت سرعت عمل در امداد رسانی. در زلزله اخیر علاوه بر بی نظمی در امداد رسانی ، آنچه که بیش از هر چیز زلزله زده‌گان را آزرده خاطر نمود کندی عملیات امداد و نجات بود.

7) ارائه آموزش‌های لازم

متاسفانه یکی از ایرادات موجود در میان مدیران مرتبط با مسائل بحران آفرین کشور، نبود ارتباط و همکاری با اغلب شهروندان بخصوص در مناطق روستای است برگزاری کلاس‌های آموزشی در تمامی سطوح و در میان تمامی شهروندان و استفاده از شیوه های نوین آموزشی در ترویج فرهنگ مرتبط با مسائل تحت نظر، می‌تواند در کاهش تلفات نقش چشم‌گیری داشته باشد بر فرض مثال شهروندان ژاپنی موظفند دوره‌های آموزشی مربوط به نجات و امدادرسانی در زلزله را بگذرانند در این کلاس‌ها به آنها آموزش داده می شود که در لحظات مختلف و در مکان‌های متفاوت چگونه باید با زلزله مواجه شوند تا کمترین آسیب متوجه آنها و اطرافیانشان گردد درعین حال به آنها یاد داده می‌شود چگونه به یک نفر که در شرایط سخت قرار دارد می‌بایست کمک نمود.

8) ممانعت از تراکم بالای جمعیتی در مناطق زلزله خیز

زلزله‌های با شدت مشابه، همواره در کشور چین تلفات انسانی بالای داشته‌اند. یعنی در مقایسه با بسیاری دیگر از کشورها، همواره به دلیل تراکم بالای جمعیتی در چین آن هم در نقاط زلزله خیز، تلفات انسانی بیشتر بوده است زلزله دهه1970 کن مینگ چین، با 1000 کشته ظرفیت تبدیل شدن به یک فاجعه عظیم بشری را داشت چرا که این زمین لرزه در نزدیکی شهری یک میلیون نفری با بافتی سنتی رخ داد.

تبریز و تهران نیز از این حیث جزو شهرهای حساس برای سکونت به حساب می‌آیند که در صورت عدم تدارک تمهیدات لازم برای مواجهه با زلزله، مستعد تلفات سنگینی هستند همانطوری که گفتیم تا به حال 4 بار شهر تبریز با تلفات بالای 50000 نفر همراه بوده است این وضعیت در خصوص تهران و شهرهای اطراف آن بیشتر می‌بایست مورد توجه قرار گیرد تنها در یکی از شهرک‌های اطراف تهران با نام نصیر آباد شهریار بیش از 40000 نفر شهروند با میانگین سنی 35 سال در خانه‌های کاملا خطرناک سکنا گزیده‌اند بیش از 75 درصد این خانه‌ها در دو روز ساخته شده‌اند(به صورت غیر قانونی) و ضخامت دیوار آنها بیش از 8 سانتی متر نیست و از نظر اسکلت بندی بسیار ضعیف هستند. دیوار حیات اغلب این خانه‌ها در برابر بادهای تند پاییزی آسیب پذیر می‌نمایند. حال با در نظر گرفتن این شرایط و واقع شدن شهر تهران بر روی یک گسل تقریبا خطرناک هر نوع زلزله‌ای با قدرت تخریب بالای 5 ریشتر، آنهم با این تراکم جمعیتی در یک شهرک، می‌تواند به فاجعه‌ای عظیم منجر گردد.

نتیجه‌گیری

زلزله اخیر آذربایجان، ما را بر آن می‌دارد تا با آگاهی مجدد نسبت به واقع شدن کشور و شهروندانمان در مناطق خطرناک زلزله‌خیز در راستای حمایت از امنیت و آرامش آنها در سیاست‌های مدیریتی خود تجدید نظر کرده و برای حفظ امنیت کشور و  نجات جان شهروندانمان در مواقع حساس و بحرانی اقدام به ایجاد ساختارهای مقتضی و ارائه آموزش‌های لازم به آنها نماییم. بسیج عمومی - اجباری مردم در زلزله اخیر نه تنها مبین احساس مسولیت و حس مشترک و نگرانی از سرنوشت شهروندان در جامعه ما است نشانگر وجود نواقصی عمده در ساختارها و مقاطع مختلف مدیریتی بخصوص مدیریت بحرانها است که می‌بایست برای رفع این نواقص اقدام نمود.

احد رضایان قیه باشی؛ دانشجوی کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه تربیت مدرس تهران