حادثه تپه تاریخی«چغامیش»؛ از شایعات تاواقعیت

به گزارش خبرنگار مهر، چغامیش تپه‌ای باستانی در جنوب دزفول و در دشتی قرار دارد که رودهای «کارون» و «دز» از آن می گذرند. آثار معماری گوناگونی در این منطقه پیدا شده که به دوره های مختلفی تعلق دارند. کمتر از دو هفته پیش بحث‌ها درباره چغامیش از جایی شروع شد که خبر «چنگال بولدوزرها تن پر راز و رمز چغامیش را با خاک یکسان کرد» و دیگر خبرهای مشابه به گوش دوستدارن میراث فرهنگی رسید.

اظهارنظرات ضد و نقیضی در این خصوص منتشر شد. برخی گفتند تپه چغامیش تخریب شد، بعضی، نام تپه هایی را می آوردند که وجود خارجی ندارد و عده ای دیگر اشاره به تپه هایی داشتند که همچنان بر سر جای خودشان هستند. در این همهمه آنچه کمتر به آن پرداخته شد نتیجه این همه واکنش و اظهار نظرها بود. آیا این واکنش ها منجر به نتیجه ای که دوستداران میراث فرهنگی انتظارش را می کشند شد؟ وقتی تعیین حریم و عرصه محوطه‌های باستانی همچنان برای مسئولان میراث مشخص نیست چگونه انتظار وجود می رود کشاورز از تپه‌های ثبت نشده حفاظت کند؟ آیا واکنش به تخریب های دیگر آثار میراثی در استان به این شدت بود؟
 

معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی پیش از این گفته بود که نداشتن حریم در چغامیش اتفاق بسیار بدی است و به‌دلیل همین حساسیت‌های اخیر بود که موضوع تعیین حریم برای آثار تاریخی خوزستان مطرح شد و ما نیز در این اندیشه هستیم که چغامیش را زیرنظر پایگاه ثبت جهانی شده چغازنبیل یا آنکه زیرنظر پایگاه جندی شاپور ببریم.
 
اسدالله درویش امیری با بیان اینکه خوشحالیم با انتشار اخبار، حساسیت به میراث فرهنگی خوزستان بیشتر شد، گفت: اینکه چرا حریم چغامیش در فهرست میراث ملی ثبت نشده، برای ما هم جای سئول است.
 
کم و زیاد مسئولان
 
مجتبی گهستونی از فعال میراث فرهنگی خوزستان از مشاهدات خود در محوطه تاریخی چغامیش گفته است که در ۲۰۰‌متری تپه «قفیلی» به تپه باستانی چغامیش سر زدیم. چندین کانال آب کشاورزی روی این تپه تاریخی احداث کرده بودند؛ تپه ای که هلن کانتور پس از کاوش‌های چغامیش درباره آن گفته بود.

همچنین مدیر کل میراث فرهنگی خوزستان نیز در پاسخ به معاون میراث فرهنگی کشور درباره پیگیری موضوع چغامیش گفته بود که تپه «فضیلی ۲» تسطیح شده است.
 
گویا نه خبری از تپه «قفیلی» است و نه تپه «فضیلی ۲» تسطیح شده بود. برای شفاف‌تر شدن موضوع، رئیس پیشین اداره میراث فرهنگی دزفول که اخیرا برکنار شد در گفتگو با خبرنگار مهر توضیح می دهد: تپه‌های فضیلی یک، دو و سه تحت حفاظت ما است اما فضیلی چهار تحت حفاظت نیست. استناد مدعیان به اظهارات آدامز از باستان شناسان آمریکایی ۷۰ سال پیش است. گزارش آدامز به عنوان یک سند علمی مقبول است اما به عنوان سندی که سازمان میراث به آن استناد و طبق آن عمل کند مورد تائید نیست.
 
غلامعلی باغبان‌کوچک درباره چگونگی انتشار خبرهای چغامیش توضیح داد: درگیری میان یک کشاورز و شخص دیگر باعث شد این اختلاف به لج بازی کشیده شود و طرف مقابلِ کشاورز برای زهرچشم گرفتن از کشاورز با یکی از افراد میراث فرهنگی استان تماس می گیرد و سعی در بزرگ جلوه دادن و ارائه آمار غلط به آن می کند. به این صورت شایعات مهندسی شده منتشر شد.
 
باغبان‌کوچک می افزاید: این فعالیت یک سناریو بود که ابتدا با بحث تخریب تپه چغامیش شروع شد. اول گفتند «پایان شادی برگشت اشیا شیکاگو» و... که در نظر داشتند بگویند تپه چغامیش تخریب شده یا افکار عمومی را به آن سمت بکشانند. ما جوابیه دادیم که تپه چغامیش تخریب نشده است. سپس گفتند تپه «قفیلی» تخریب شد و باز هم پاسخ دادیم که اصلا تپه «قفیلی» نداریم. سپس از تپه «فضیلی یک» شروع کردند و تا چهار ادامه دادند.
 
وی درباره تپه فضیلی چهار می گوید: تپه فضیلی ۴، هزار متر با تپه چغامیش فاصله دارد. ارتفاع  این تپه از سطح زمین حداکثر یک متر است. کارشناس مربوطه از آن تپه بازدید کرد اما این کارشناس دچار اشتباه شد و اظهار نظر کارشناسی خود را جلوی کشاورز مطرح کرد. کارشناس حق ندارد نتیجه نظر کارشناسی را به صاحب زمین بدهد و باید از مجرای حقوقی و قانونی نتیجه کارشناسی منعکس شود.

وی همچنین با بیان اینکه پس از این اظهارات، برخی افراد ناهمسو با میراث فرهنگی به تپه تاریخی «چغاپهن» نیز اشاره کردند، توضیح داد: تپه چغاپهن فاصله چند کیلومتری با چغامیش دارد. در آنجا نیز بحث دریافت رشوه توسط یکی از کارشناسان را مطرح کردند. این موضوع تنها یک ادعا از جانب کشاورز است و از نظر قانونی این ادعا ثابت نشده است. اگر چنین چیزی وجود داشته باشد هر دو یعنی رشوه دهنده و رشوه گیرنده متخلف هستند.

اما سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی خوزستان (تاریانا) می گوید که هیچگاه گفته نشد تپه چغامیش به صورت کامل تسطیح شده بلکه گفته شده تپه ثبت ملی شده چغامیش با زهکشی‌ در پیرامون آن برای کاربری کشاورزی و بارش های فرساینده که به ایجاد شیار بر این تپه منتج شده است مورد تعرض انسانی و طبیعی قرار گرفته است.
 
بی عرصه، بی حریم
 
مدیر پیشین اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری دزفول با اشاره به اینکه باید چاره ای برای وضعیت تپه ها اتخاذ شود، پیشنهاد کرد: یکی از کارهای اساسی این است که میراث فرهنگی همه استان را از لحاظ تپه و محوطه‌های باستانی بررسی و نقشه باستان شناسی هر شهرستان تهیه شود. بعد از شناسایی سطحی که صورت گرفت، اسناد آن محوطه‌ها برای دریافت شماره ثبت آماده و به مرکز ارسال شوند و بعد از دریافت شماره ثبت و طی کردن دیگر مراحل مربوطه، به شهرستان‌ها ابلاغ شود که چه محوطه هایی باید در لیست حفاظت و نگهداری قرار گیرد.
 
باغبان کوچک می افزاید: همچنین باید هر محوطه ای تعیین عرصه و حریم شود. با این کار کشاورز متوجه می شود که تا چه حدی می تواند فعالیت کند و اگر تعیین حریم نباشد کشاورز تا دامنه هایی تپه پیش می رود. تا زمانی که حریم و عرصه مشخص نیست، کشاورز و میراث فرهنگی در بلاتکلیفی به سر می برند. از پیامدهای تعیین عرصه و حریم این است که اگر تعرضی صورت گیرد می شود آن را در محافل حقوقی و قضایی مطرح و از آن دفاع کرد.
 
وی می گوید: هیچ کدام از تپه های منطقه ثبت نشدند و تنها مباحث مطرح شده اخیر بر اساس سخنان «آدامز» است که از نظر علمی و منطقی نمی شود بر اساس سخنان وی حفاظت‌ها صورت گیرد. در ۷۰ سالی که از اظهارات آدامز می گذرد منطقه بسیار دست‌خوش تغییرات قرار گرفت.
 
کجایند دلسوزان؟
 
مدیر پیشین اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری دزفول ضمن نارضایتی از شیوه برخورد مسئولان میراث فرهنگی استان می گوید: گویا بحث چغامیش تمام شده است. چرا هیچ پیگیری حقوقی برای رسیدگی به تخلفات وجود ندارد. تاکنون هیچ حکمی برای متخلفی صادر نشده است. با این شرایط اگر کشاورز احساس کند این موضوع پیگیری نمی شود شاید دوباره کار خود را ادامه دهد. تنها دادخواستی صادر شده است و هنوز هیچ بازخواست و حکمی به صورت رسمی صادر نشده و برخی با انتشار شایعه فقط می خواهند بر روی افکار عمومی تاثیر بگذارند.
 
باغبان کوچک با بیان اینکه سازمان میراث فرهنگی کشور می تواند جلوی افرادی که شایعه پراکنی می کنند را بگیرد، می گوید: میراث فرهنگی به عنوان شخصیت حقوقی با هر کسی که به شایعه پراکنی دامن میزند و باعث تشویش اذهان عمومی شود می تواند شکایت کند. متاسفانه سازمان میراث کشور در این زمینه تعلل می کند. سال‌ها است که میراث فرهنگی از این وضعیت ضربه خورده و در استان نیز دست برخی افراد در یک کاسه است.
 
وی می گوید: برخی تنها به دنبال موج سواری هستند و سعی می کنند خود را دوستدار میراث فرهنگی معرفی کنند در واقع به دنبال این هستند که جایی تخریب شود و خبرش را منعکس و موج سواری کنند. تا جایی که امکان دارد نیز سعی می کنند از میراث فرهنگی امتیاز بگیرند. مدیران ضعیف نیز مجبورند موج سواران را به خود نزدیک کنند.
 
بعد از اتفاقات چغامیش، مسئولان کشوری در نظر داشتند به سرعت با متخلفان برخورد کنند. معاون امور مجلس، حقوقی و استان‌های سازمان میراث فرهنگی از تشکیل هیئت ویژه رسیدگی به تخلفات اداری در زمینه تخلف چند تن از پرسنل میراث فرهنگی دزفول در خصوص صدور مجوز غیرقانونی تسطیح یکی از تپه‌های مجاور تپه چغامیش خبر داده بود.
 

میراث فرهنگی کشور نیز در جوابیه‌ای نوشته بود که برخلاف موارد مطرح شده درخصوص تعرض کشاورز دزفولی به یکی از تپه‌های منطقه چغامیش، تپه چغامیش و تپه‌های اقماری آن در حفاظت و سلامت کامل قرار دارد و هیچ‌گونه تعدی و تعرضی به آن صورت نگرفته است. در اطراف تپه اصلی چغامیش تپه‌های اقماری در اندازه‌ها و ارتفاعات متفاوت وجود دارد که تپه فضیلی یکی از این تپه‌ها با ارتفاع بسیار کم در اندازه نیم متر از سطح زمین است. البته میراث فرهنگی به‌دلیل اهمیت تپه چغامیش و برای حفاظت از آن تپه‌های اقماری را نیز مورد توجه و حفاظت قرار می‌دهد.
 
در ادامه جوابیه آورده شده که متاسفانه کشاورزی که این تپه در زمین وی قرار گرفته بدون استعلام و مجوز از میراث فرهنگی استان و شهرستان و بدون اطلاع‌رسانی اقدام به تسطیح این تپه کرده که میراث فرهنگی دزفول به محض اطلاع از این موضوع از ادامه کار این کشاورز جلوگیری کرده است.

کارشناسان نیز می گویند که از نظر باستان‌شناسی محوطه‌های تاریخی و باستانی دارای پراکنش سفال هستند و پیدا شدن هرگونه سفال در این مناطق طبیعی است. اما لزوما تمامی سفال‌های یافت شده ارزش تاریخی فرهنگی ندارند و تنها به این دلیل که منطقه دارای اهمیت تاریخی است، هر آنچه سفال در این منطقه یافت می‌شود تاریخی نیست.
 
همچنین کارشناسان معتقدند هیچیک از آثاری که در محوطه تسطیح شده یافت شده دارای ارزش باستانی نیست. این تپه بیشتر به منطقه جندی‌شاپور نزدیک است تا به محوطه تاریخی چغامیش و تاکنون به‌خاطر اهمیت تپه چغامیش و لزوم حفاظت مناسب از آن مورد توجه و پیگیری مداوم میراث فرهنگی بوده تا هیچگونه تعدی به این محوطه تاریخی و حریم آن صورت نگیرد.
 
واکنش‌های دوگانه
 
واکنش‌ها نسبت به اتفاق اخیر چغامیش متفاوت بود. برای مثال برخی از دوستداران میراث فرهنگی معتقدند که برخورد با تخریب‌های صورت گرفته در سطح استان دوگانه است و نسبت به آن معترض هستند.

رئیس شبکه سمن‌های دوستداران میراث فرهنگی استان در گفتگو با خبرنگار مهر توضیح می‌دهد: ما با هرگونه تخریب آثار باستانی در هر نقطه از کشور مخالف هستیم و نسبت به آن حساس هستیم اما نسبت به برخوردهای دوگانه نیز معترضیم.

فرامرز خوشاب می‌افزاید: قطعا اگر از نظر قانونی در بحث چغامیش تخلفی صورت گرفته است باید از مجرای قانون با هر متخلفی برخورد شود اما چرا پیش از این نسبت به دیگر تخریب های صورت گرفته در سطح استان چنین واکنشی را شاهد نبودیم؟

خوشاب همچنین با تمرکز بر این بحث ادامه می دهد: مدتی پیش پایه پل در ایذه که مربوط به دوره ساسانی بود یک شبه تخریب شد. این پایه پل ارتفاعی بیش از چهار متر و حدود ۵۰ تن وزن و چهار متر پهنای آن بود.

وی با بیان اینکه چرا با تخریب این پای پل صدای کسی شنیده نشد، می افزاید: حادثه پل پاپیلار ایذه از فجایع تخریب بود که میراث فرهنگی به آن واکنشی نشان نداد. همچنین تخریب سرای عجم که در مرکز کلانشهر اهواز واقع شده و جز اسناد هویتی این شهر است نیز واکنش خاصی را ندیدیم و متولیان اشتباه و ناتوانی خود را به گردن مالک انداختند.

رئیس شبکه سمن های دوستداران میراث فرهنگی استان با اشاره به حادثه پیش آمده برای دو نفر از دوستداران میراث فرهنگی در بحث چغامیش می افزاید: حادثه دیدن دو نفر از دوستداران میراث فرهنگی نیز جای تاسف داشت و ما با این افراد و دوستداران ابراز همدردی می کنیم.
 
در انتظار ...

انتشار خبر تخریب تپه چغامیش بسیاری را به واکنش وا داشت. مسئولان میراث فرهنگی اداره کل به سرعت خود را به محل رساندند. مسئولان کشوری نیز وارد صحنه شدند و از منطقه بازدید کردند اما پس از کش و قوس ها در نهایت رئیس میراث فرهنگی دزفول برکنار شد و نه حکمی برای متخلفان صادر شد نه دستور کاری برای تعیین عرصه و حریم اتخاذ. رئیس میراث فرهنگی جدید دزفول نیز مجبور است طبق قوانین و مقررات قبل کار خود را از سر بگیرد. در این بین مشخص نیست که آیا دوستدارن میراث فرهنگی استان به خواسته و انتظارات خود رسیدند؟ شاید آینده پاسخ این سئوال را بهتر بدهد.

گزارش: قاسم منصور آل کثیر