ویژگی‌های منحصربه‌فرد آثار «سعدی»

«آثار سعدی در صدر نسخ خطی ایران به زبان فارسی می‌نشیند، بیش از 1965 ضرب‌المثل از «کلیات سعدی» در میان مردم و متون ادبی رایج است، «گلستان» اولین کتابی است که در ایران به چاپ می‌رسد و... .»

این‌ها بخشی از ویژگی‌های آثار سعدی است که کوروش کمالی سروستانی - مدیر مرکز سعدی‌شناسی و رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی استان فارس - به آن‌ها اشاره می‌کند.

متن کامل سخنان این سعدی‌پژوه پیرو ثبت جهانی «کلیات سعدی» در ادامه می‌آید:

«به نام خداوند جان‌آفرین

عرصه عالم گرفت، حسن جهانگیر او

.

این مطرب از کجاست که برگفت نام دوست

تا جان و جامه بذل کنم بر پیام دوست

من بعد از این به دیاری اگر سفر کنم

هیچ ارمغانی‌یی نبرم جز سلام دوست

فرهنگ‌ آمیزه‌ای‌ از همه‌ داشته‌های‌ یک‌ ملت‌ است‌ و در سرزمین‌ ما ادبیات‌ دارای جایگاه‌ ویژه‌ای‌ در این‌ وادی است. پرداختن‌ به‌ آثار کهن‌ زبان‌ فارسی‌، پرداختن‌ به‌ هویت‌ ملی‌ است‌؛ چرا که ‌در این‌ سرزمین‌ فلسفه‌ و حکمت‌ و تاریخ‌ و دین‌ با ادبیات‌ در هم‌ آمیخته‌ است‌ و از این‌روست‌ که‌ حکیمی چون سعدی‌ در فرهنگ‌ و ذهن‌ و زبان‌ جهان‌ ایرانی‌ و فرهنگ جهانی‌ جایگاه‌ ویژه‌ای‌ می‌یابد.

سعدی،‌ شیرازه‌بند‌ ادبیات‌ فارسی‌ و پایه‌گذار مکتب‌ ادبی‌ شیراز است‌ و آثارش‌ کلیدی‌ترین‌ باورها و اندیشه‌های‌ انسانی را بازتاب می‌دهد و بدین‌سان‌ لباس‌ فاخر شاعر ملی‌ را بر تن‌ می‌پوشد.

ادبیات‌ هر قوم‌ بازتاب‌ زندگی‌، رنج‌ها و آمال آنان است‌ و کلیات‌ سعدی در این‌ زمینه‌ سرآمد آثار ایرانی‌ و جهانی‌ است‌ و فرهنگ‌ اسلامی‌ و ایرانی‌ به‌ گونه‌ای‌ وامدار زبان‌ و حکمت‌ اوست؛ همچنان که او وامدار آنان است‌. رمز و راز شکوه‌ و ماندگاری‌ آثار سعدی‌ در آن‌ است‌ که‌ براساس‌ نیازهای‌ زمانه‌، به‌ ارزش‌های‌ فرهنگی ‌معنای‌ تازه‌ای‌ بخشیده‌ است‌ و هم‌اینک‌ نیز پس‌ از گذشت‌ هفتصد سال‌ آرزوهای‌ انسانی‌ را در آن‌ می‌یابیم‌ و می‌کوشیم‌ که‌ آنها را با شیوه‌های‌ زندگی‌ مردم‌ زمانه‌ و نیازهای‌ آنان‌ وفق‌ دهیم‌.

بازتاب کلام سحرآمیز و جادوی اندیشه‌اش بر فرهنگ و هنر فارسی‌زبانان، از سویی، و بر ذهن و زبان جهانیان از سویی دیگر، در میان سخن‌سُرایان ایران بی‌همتاست.

نقش سخنانش بر تار و پود جان نشسته و از این‌روست که در زوایای گوناگون هنر به دست هنرمندان، به گونه خط و نقش و آوا، جلوه‌گری کرده است؛ نگارگران به تصویر مجالس بزم و وعظش کوشیده‌اند، از بام کوشک تا شمع کافوری و چِگِل، از اشکوبه‌های خوش‌تراش تا نقشِ صُراحی و جامش، را به تصویر کشیده‌اند؛ بافندگان در تار و پود رنگ‌رنگ نقوش و فلزکاران بر قلمدان‌های فلزی و نقره‌کوب و سینی‌های مِفرَغی؛ و کاشیکاران بر کاشی‌های زرین‌فام هفت‌رنگ بر روی لعاب تا کاسه‌های سفالین، از کتیبه‌های گچبری تا کتیبه‌های سنگی عمارات و نقش‌نوشته‌های بارگاه و آرامگاه او، کلمات قصار و سخنان قلندروارش را حک کرده‌اند.

قطعات خوشنویسی اشعار و عبارات نغزش به صورت کتاب‌ها، مُرقع‌ها و تک‌برگ‌ها در موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مجموعه‌های هنری ایران و جهان نگاهداری می‌شوند. طَنین کلامش را به آوای خوش موسیقایی درهم آمیخته‌اند تا هر یک به فراخور همّت خویش، کارستانِ گلستان و بوستان و شکرستانِ غزل‌ها و قصایدش را خوشه‌چینی کنند.

از آنگاه که نخستین نسخه کلیات سعدی به همّت ابوبکر بیستون چند سالی پس از وفات شیخ (حدود691 ه.ق) گردآوری شد، تاکنون، به گواه "فهرستگان نسخ خطی ایران (فخنا)" شماره نسخه‌های خطی کلیات سعدی در ایران 393 نسخه، غزلیات و قصاید 138 نسخه، گلستان 375 نسخه و بوستان 225 نسخه بوده که بر این اساس آثار سعدی با 1131 نسخه خطی در این فهرستگان، در صدر نسخ خطی ایران به زبان فارسی می‌نشیند و البته بر این آمار باید نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی ایران و جهان را نیز افزود.

از میان این نسخه‌های خطی، شماری دارای ارزش هنری نفیس‌اند و برخی نیز مصورند؛ نسخه‌هایی با تذهیب و تشعیر، ترصیع و رنگه‌نویسی، شمسه و سرلوح مُذّهب و جلدهای نفیس، و شماری از آنها به خامه کاتبان و خوشنویسان نامی کتابت شده‌اند؛ همچون نسخه‌ای از گلستان سعدی که در سال 668 هجری قمری توسط یاقوت مستعصمی خطاط و خوشنویس قرن هفتم کتابت شده و نیز کلیاتی که با کتابت احمد بن علی بن علی شیرازی در سال 784 ه. ق یعنی حدود 93 سال پس از درگذشت شیخ بزرگوار در 416 برگ، 19 سطر کامل و در قطع رحلی به خط نسخ خوش و بر کاغذ دولت‌آبادی با متن ساده و سرلوحه بنفش و زر و جلد تیماج مقوایی مشکی با نقش ترنج و نیم‌ترنج نگاشته و آراسته شده است و به شماره 12493 – 5 در کتابخانه ملی ایران ثبت شده و در ششم اکتبر 2015 در دوازدهمین اجلاس شورای مشورتی بین‌المللی برنامه حافظه جهانی، در فهرست جهانی میراث مستند به ثبت رسیده است.

اگر «هفت کشور نمی‌کنند امروز/ بی مقالات سعدی انجمنی» و اگر «عرصه عالم گرفت، حسن جهانگیر او»، و اگر سعدی در حافظه تاریخی، ذوق شعری، عاطفی و احساس ایرانیان و فراتر از جغرافیای ایرانی، در مرزهای اندیشه و تخیل جهانیان جایگاهی خوش یافته، نشان از عزّت و منزلت سعدی در جامعه فرهنگ جهانی دارد که قرن‌هاست آثارش را در میان خود، عاشقانه نگاهبانی می‌کنند.

به روایت فرهنگ ضرب‌المثل‌های ایرانی، بیش از 1965 ضرب‌المثل از کلیات سعدی در میان مردم و متون ادبی رایج است. پس از تاسیس نخستین چاپخانه ایران در شهر تبریز به سال 1238 ه.ق گلستان اولین کتابی است که در ایران به چاپ می‌رسد و نخستین کتاب ادبی فارسی است که در سال 1636 م. توسط آندره دوریه به زبان فرانسوی ترجمه و منتشر می‌شود و پس از این است که بزرگان جهان دلبسته اندیشه و نگاه او می‌شوند؛ بزرگانی چون پوشکین، گوته، شیلر، بالزاک، دیدرو، ولتر، امرسون، ویکتور هوگو و لافونتن که نه تنها از آثارش تاثیر پذیرفته، بلکه در ستایش او سروده‌اند.

ارنست رنان می‌‏گوید: «سعدی، واقعا یکی از نویسندگان ماست» و ولتر شیفته گلستان می‌شود و آن را ترجمه می‌کند و ویکتور هوگو در ابتدای «شرقیات» خود درباره گذران بودن همه چیز می‌آورد: «شرقْ عظمت خود را از دست داده است. غرب نیز به زودی از دست خواهد داد». پس چه باید کرد؟ همان کاری که سعدی شیراز کرده است: باید «گلستانی» ساخت که «باد خزان را بر ورق او دست تطاول نباشد و گردشِ زمانْ عیشِ ربیعش را به طیش خریف مبدل نکند».

این تأثیرپذیری به حدی بود که یکی از رهبران فرانسه در قرن هفدهم نام سعدی را بر نواده خود گذارد و او با همین نام یعنی سعدی کارنو حاکم فرانسه می شود.

هر نوآوری سبکی، از جمله بدایع و بدعت‌های سعدی با نوآوری فکری ملازمند. سعدی با خلق آثار خود در هنگامه رنسانس اروپایی و پیش از پترارک و بوکاچو، سنت‌شناسی و سنت‌آفرینی خود را عیان کرد و اصل ساده‌نویسی و ایجاز و واقع‌بینی را که از ارکان ادبیات عصر تجدد بود، در نثر خویش به کار گرفت و در دل ایرانیان و جهانیان نشست.

اگر چه هم‌اینک "کلیات سعدی" در حافظه‌ جهانی یونسکو و در فهرست جهانی میراث مستند به ثبت رسیده، اما قرن‌ها پیش از این در حافظه ملی فرهنگ جهانی، در ذهن و زبان مردمان و در حافظه تاریخی آنان به ثبت رسیده بود و سازمان یونسکو با هوشمندی، کارنامه فاخر خود را به واقعیتی تاریخی مزین ساخت.

اگرچه سالشمار عمر انفسی سعدی را به قرن هفتم می‌رسانند، اما روزشمار عمر آفاقی سعدی از حضور پیوسته و مداوم او از همان دوران تا کنون در نزد ما حکایت می‌کند؛ حضور پرشکوهی که اینک از پس قرن‌ها، ما همچنان بر خوان وی نشسته‌ایم و خوشه‌چین حکمت و دانش او شده‌ایم.

نام سعدی و آثار گرانبارش دیرزمانی است که حافظه تاریخی جهان را مزّین ساخته است. این افتخاری سترگ و نادر است که امروز و تا همیشه تاریخ، ما ایرانیان بدان مباهات می‌کنیم و در پیشگاه نام بلندش، ردای مفاخره بر تن می‌کشیم و کلاه تکریم و تعظیم از سر برمی‌داریم!

شنیدم هرچه در شیراز گویند

به هفت اقلیم عالم بازگویند

که سعدی هرچه گوید، پند باشد

حریص پند، دولتمند باشد

تا باد چنین بادا!»

به گزارش ایسنا، این سخنرانی در مراسم بزرگداشت روز جهانی میراث دیداری و شنیداری و رونمایی از دو اثر ایرانی تازه به ثبت‌رسیده شامل «کلیات سعدی» و «مسالک‌الممالک» اصطخری در فهرست حافظه جهانی یونسکو که سه‌شنبه (پنجم آبان) در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد، انجام شد.