جاذبه و دافعه دروس دبیرستانی برای دانش‌آموزان

وقتی که فعالیت پژوهشگری اجتماعی را از روی علاقه به عنوان حرفه انتخاب کنید، در این صورت باید بیش از دیگران به طرح سوال مشغول باشید، ولی مهم‌تر از طرح پرسش، یافتن راهی برای رسیدن به پاسخ مناسب و درست است.

بنده نیز به صفت حرفه یا علاقه‌ام به پژوهشگری همواره تعدادی پرسش پیش روی خود دارم، هرچند شیوه‌های یافتن پاسخ‌های این پرسش‌ها معمولاً با موانع و محدودیتهای رسمی، سیاسی و مالی مواجه می‌شوند، ولی باز هم کوشش می‌کنم که از روش‌های ممکن این موانع را برطرف کنم، و تاکنون در اندکی از موضوعات موفق شده‌ام، در برخی موارد به طور نسبی موفق بوده‌ام و در موارد بسیار هم راه‌ها کماکان بسته مانده است.

یکی از زمینه‌هایی که پرسش‌های گوناگون را برایم ایجاد کرد، آموزش و پرورش است، از جمله اثربخشی آموزش رسمی و میزان تحقق اهداف ایدئولوژیک آموزش و پرورش، یک پرسش کلیدی برای من بوده است.

برای سنجش آن چند روش در ذهن داشته‌ام که متأسفانه اصلی‌ترین روش اجرای آن بدون تأمین منابع مالی و موافقت‌های رسمی، تا حدودی سخت است، ولی روش اخیر را که به صورت محدود و در چند دبیرستان اجرا کرده‌ام، تا حدی می‌تواند به درک ما از موضوع کمک کند.

 این پژوهش درصدد پاسخ به این پرسش است که دانش‌آموزان دبیرستان‌ها چه درس‌هایی را برای آموزش خود ضروری می‌دانند و چه درس‌هایی را ترجیح می‌دهند که از نظام آموزشی حذف شود؟ این دیدگاه دانش‌آموزان با ارزش‌های رسمی و ایدئولوژیک آموزش و پرورش تا چه حد تطابق دارد؟ پاسخ به این پرسش با طرح یک سوال ساده و توزیع آن میان دانش‌آموزان این دبیرستان‌ها که در چهار منطقه شهر تهران قرار دارند انجام شد.

پرسش این بود که:

اگر از شما خواسته شود که یکی از درس‌های زیر از مواد آموزشی کلاس پایه شما حذف شود، کدام یک را پیشنهاد می‌کنید (به ترتیب دو مورد را به ترتیب اهمیت تعیین کنید)؟

دروس: ۱ـ ریاضیات، ۲ـ ادبیات فارسی و املا، ۳ـ زبان انگلیسی، ۴ـ زبان عربی، ۵ـ دینی و قرآن، ۶ـ فیزیک، ۷ـ شیمی، ۸ـ علوم اجتماعی، ۹ـ تاریخ، ۱۰ـ جغرافیا

در ادامه پرسیده شده بود که وضعیت خود را از چهار حیث علاقه، تنفر، قوی بودن و ضعیف بودن در هر یک از دروس فوق به ترتیب اولویت اول و دوم نیز تعیین نمایید. دانش‌آموزان باید معدل سال پیش خود و رشته تحصیلی (تجربی، ریاضی فیزیک و علوم انسانی) یا کلاس (اول، دوم، سوم و پیش‌دانشگاهی) و نام مدرسه را نیز قید می‌کردند.

مدارس انتخابی از قاعده علمی تبعیت نمی‌کرد، زیرا در این صورت دسترسی و انجام پژوهش، در عمل و با وجود موانع غیر ممکن می‌شد، مدارس انتخابی براساس داشتن رابطه با مدیریت آن بود. لذا دانش‌آموزان سه مدرسه پسرانه (یکی در شمال غرب تهران یعنی پونک و دیگری در جنوب شرقی تهران یعنی افسریه یکی هم در مرکز شهر یعنی ونک) و یک مدرسه دخترانه (در جنوب تهران یعنی نازی‌آباد) انتخاب و مورد پژوهش واقع شدند. این چهار مدرسه به لحاظ علمی بالاتر از سطح مدارس دولتی هستند، گرچه دو مدرسه پونک و ونک غیر انتفاعی است، دو مدرسه دیگر دولتی‌اند ولی تحت حمایت‌های مالی خاص قرار دارند. دانش‌آموزان مدرسه شرق تهران به لحاظ پایگاه طبقاتی، جزو طبقات پایین جامعه قرار دارند، مدرسه جنوب تهران جزو طبقه متوسط (رو به پایین) دو مدرسه واقع در ونک و پونک یا شمال غرب تهران جزو طبقه متوسط (رو به بالا) قرار دارند. ترکیب پایگاه مذهبی خانواده‌های آنان نیز به همین ترتیب است، هرچند هر چهار مدرسه در قالب کلی، جزو مدارس مذهبی یا نسبتاً مذهبی تلقی می‌شوند که به آموزش‌های مذهبی و فوق برنامه‌های دینی اضافه بر آنچه که در برنامه آموزشی موجود است حساس هستند.

متغیرها

برای هر درس پنج متغیر ساخته شده است. متغیر پیشنهاد حذف، متغیر علاقه، متغیر نفرت، متغیر قوی بودن و متغیر ضعیف بودن. این متغیرها شامل سه رقم ۰، ۱ و ۲ است. اگر کسی درس معینی را در اولویت اول خود پیشنهاد حذف داده است، امتیاز ۲، و اگر در اولویت دوم پیشنهاد حذف داده امتیاز ۱ و اگر پیشنهاد حذف آن درس را نداده است، امتیاز صفر را گرفته است.

پایه کلاس، مدرسه، رشته تحصیلی و جنسیت متغیر مقوله‌ای و متغیر معدل نیز نسبی هستند. تعداد افراد پاسخگو ۷۳۷ نفر بوده‌اند. این پژوهش در آبان و آذر سال ۱۳۸۹ انجام شده است.

مجدداً متذکر می‌شوم که در این گزارش و حتی اجرای طرح ضوابط کامل یک پژوهش همچون مطالعه پیشینه و یا نمونه‌گیری دقیق و تهیه طرح پژوهشی و چارچوب مفهومی و… انجام نشده است، لذا از تعمیم و استنتاج‌های قطعی باید پرهیز کرد، اما مطالعه آن در حد آشنا شدن با مسأله و به دست آوردن ذهنیتی مقدماتی برای انجام پژوهش‌های دقیق بعدی مناسب است.

نتایج

نتایج متغیرهای پنجگانه مذکور برحسب جمع کل امتیازها به شرح جدول زیر است. این امتیازات برحسب اینکه چند نفر یک درس را در اولویت اول (۲ امتیاز) و اولویت دوم (یک امتیاز) انتخاب کرده باشند داده شده است.

جدول ۱ـ امتیازهای داده شده دانش‌آموزان به دروس دهگانه در زمینه‌های مختلف