عصر ایران؛ مهرداد خدیر- حضور دکتر محمد علی همایون کاتوزیان -ایران شناس و صاحب نظر در حوزه های مختلف علوم انسانی- در تهران و به بهانه نقد و بررسی آرا و آثار خودش در «کنفرانس جامعه شناسی تاریخی ایران» فرصت مغتنمی به حساب می آید.

دکتر کاتوزیان بیشتر به خاطر نظریات مشهور و اثر گذاری چون «ایران، جامعه کوتاه مدت» و تشبیه جامعه با واژه «کلنگی» و دیدگاه هایی که درباره پیشینه استبداد در ایران ارایه کرده شهرت دارد و این گفتار در پی تبیین یا نقد آنها نیست و البته علاقه مندان می توانند گزارش کنفرانس را بخوانند یا به آثار متنوع او خصوصا «ایران، جامعه کوتاه مدت» و « ایرانیان؛ دوره باستان تا معاصر» مراجعه کنند.

این نوشتار اما هدف دیگری دارد که شاید قدری هم شخصی باشد و هرچند اشاره به خود جالب نیست اما به این بهانه قابل توجیه و با تأکید بر فاصله، گاه گریز ناپذیر است.

ماجرا از این قرار است که نویسنده این سطور که به خاطر کار مستمر روزنامه نگاری به عرصه های مختلف سرک می کشد گاه با این پرسش رو به رو می شود که آیا رشته تحصیلی و دانشگاهی شما این بوده یا متخصص این حوزه هستید؟

انگار اگر کسی به هر دلیل 4 سال از عمر خود را در یک رشته تحصیل کرد و دو سال یا بیشتر در رشته ای دیگر تا آخر عمر و طی 30 یا 40 یا 50 سال بعد نباید سراغ هیچ موضوع دیگربرود حال آن که اتفاقا دانش آموختگان رشته های دیگر در عرصه های بعدی موفق ترند. مثال های مشهور هم کم نیست.

از عبدالکریم سروش که دکتر داروساز است تا عباس عبدی که مهندس شیمی. یا سهراب سپهری شاعر که حرفه اصلی اش نقاشی بود و محمد رضا شجریان که کارمند وزارت کشاورزی بوده و مشهور تر از همه بازرگان ایرانی – حاج اسدالله عسگر اولادی- که دو لیسانس دارد: یکی در ادبیات فارسی و دیگری در ادبیات انگلیسی!

وقتی این پرسش مطرح می شود که چرا هم به ادبیات سری می زنید و هم سیاست و گاهی اقتصاد و البته در هیچ یک داعیه کارشناسی در حد آکادمیسین ها در میان نیست معمولا به این پرسش سه گونه پاسخ می دهم:

اول: اگر حال و حوصله کافی موجود باشد توضیح می دهیم که روزنامه نگاری یک مهارت «میان رشته ای» است و در یک عرصه خاص مثل ادبیات، سیاست، اقتصاد، جامعه شناسی یا اقتصاد محدود نمی شود.                                                                                                                                                                       

از سوی دیگر کیست که انکار کند اقتصاد ما از سیاست متأثر است و مگر می توان موضوعی مانند پرداخت « یارانه نقدی» را تنها از منظر اقتصاد بررسید و سراغ سیاست نرفت؟

یا در همین قضیه اخیر آتش سوزی ساختمان پلاسکو با این که ظاهر ماجرا هیچ انگ و رنگی از سیاست ندارد اما هیچ گزارشی در این باره کامل نیست مگر این که به املاک مصادره ای بنیاد مستضعفان اشاره شود و تا می خواهی به تاریخچه این ساختمان بپردازی مگر می توانی نام حبیب الله القانیان را نیاوری و به سرنوشت او- اعدام پس از پیروزی انقلاب 57- اشاره نکنی؟ بنا بر این روزنامه نگار نمی تواند در یک حوزه محدود بماند.

دوم: جدای این اما اگر بخواهیم توجیه آکادمیک بیاوریم بهترین نمونه دکتر کاتوزیان است.

کسی که پس از سال ها تدریس اقتصاد در دانشگاه کنتربری در کنت به دانشگاه آکسفورد رفت و علاوه بر تدریس تاریخ ایران معاصر، به پژوهش در ادب فارسی که از نوجوانی به آن علاقه داشت و به تدریس ادبیات قدیم و معاصر فارسی پرداخت.

کاتوزیان هم کتاب «اقتصاد سیاسی ایران معاصر» را نوشته هم «مصدق و مبارزه برای قدرت» را. هم « 9 مقاله در جامعه شناسی تاریخی ایران» را و هم « سعدی، شاعر عشق و زندگی» را. اقتصاد، تاریخ، سیاست و ادبیات...

خدای ناخواسته قصد قیاس و خود بزرگ بینی و خود شیفتگی در میان نیست که پیداست هیچ روزنامه نگاری در اندازه آکادمیسینی چون همایون کاتوزیان نیست.

اما این که دانش آموخته اقتصاد در عرصه های دیگر پژوهش کند امری بی سابقه نیست و اهمیت دکتر کاتوزیان را از این منظر هم باید بررسید.

پاسخ صریح تر و بی ملاحظه تر و نوع سوم هم از زبان محمد قائد روزنامه نگار کهنه کار خواندنی است که البته لحن جسورانه خاص خود را دارد و گاهی برخورنده است و نقل آن الزاما به منزله تأیید نیست.

10 سال قبل و در سال 1385 و زمانی که روزنامه سرمایه هنوز منتشر می شد و به تیغ توقیف گرفتار نیامده بود از محمد قائد سؤال شد: «حیطه متعدد فعالیت تان در دنیای تخصصی امروز منافاتی با هم ندارند؟». 

او پاسخ داد: « زمانی یکی از ستایش گران تخصص به ماکس وبر ایراد که از فیلد ( زمینه، میدان، چراگاه) خویش خارج شده است و وبر با تمسخر گفت: من الاغ نیستم که فیلد (چراگاه) داشته باشم! من فقط معلومات، وام می گیرم و برای لذت بردن از شکوه علفزار لازم نیست آدم طوری رفتار کند که انگار آن محل متولی ندارد.»

محمد علی همایون کاتوزیان از آن دست پژوهشگرانی است که به یک عرصه بسنده نکرده و از اطلاعات و آموخته های خود در زمینه های دیگر نیز بهره برده است.

شاید جان کلام را خود دکتر کاتوزیان در کنفرانس دیروز بیان کرد. آنجا که گفت: « من بدون تاریخ بیهقی و سیاست نامه نظام الملک نمی توانستم به این نظریات – استبداد، جامعه کوتاه مدت یا تضاد دولت/ ملت – برسم و هنگامی که درباره فره ایزدی می نوشتم یکی از مهم تریم منابع من شاهنامه فردوسی بود.»

بر این پایه می توان گفت ادبیات و اقتصاد خواندگی کسی که درباره سیاست تحلیل می کند یا سیاست و اقتصاد خواندگی دیگری امتیاز است نه انجام کاری غیر تخصصی. خاصه هنگامی که موضوع روزنامه نگاری در میان باشد که مهارتی «میان رشته ای» است و در یک رشته خاص محدود نمی شود...

 
_{*عکس از خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)}

با CIP فرودگاه امام خمینی آشنا شوید (+عکس)