خانواده ها چرا 576 میلیارد تومان کتاب کمک درسی می خرند؟!/ کتاب کمک درسی در خدمت یادگیری نیست

عصر ایران؛ یوسف ناصری- یک بخش از محتویات کیف مدرسه دانش آموزان، به کتاب های کمک درسی مربوط است. برخی نهادهای فعال در کشور، آمار کتاب های منتشر شده و دارای مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را در چند حوزه کلی از جمله کتاب های درسی و کتاب کودک منتشر می کنند.

طبق آمارهای منتشر شده، کتاب های کمک درسی بیش ترین تیراژ کتاب را در کشورمان دارند و کتاب های حوزه های کودک و عمومی، تیراژ یا شمارگان کمتری دارند. عصر ایران به منظور دستیابی به تحلیل بهتر از وضعیت کتاب های کمک درسی با یکی از فعالان خوشنام حوزه نشر یعنی مصطفی کریمی گفت و گو کرده است.

مصطفی کریمی که 35 است در حوزه نشر فعالیت دارد می گوید که در انتشارات خودش، کتاب کمک آموزشی منتشر می کند و کتاب درسی منتشر نمی کند. به این صورت او بین کمک درسی و کمک آموزشی، تفکیک قائل می شود. گفت و گوی ما با مصطفی کریمی، فعال حوزه نشر را می خوانید.
*آقای کریمی شما چند دهه است که انتشارات دارید. ما می خواهیم وضعیت و تاثیر کتاب های کمک درسی را بررسی کنیم. با توجه به تجربه شما در حوزه چاپ کتاب، آیا تفاوتی بین کتاب کمک درسی و کتاب کمک آموزشی وجود دارد؟

-هدف کتاب های کمک درسی، فقط قبول شدن در کنکور است. در مدارس ما، حالت رقابتی وجود دارد و مشارکتی نیست. تحت تاثیر این فضا، کتاب های کمک درسی تدوین می شود. کتاب کمک درسی از نظر یک پدر و مادر یا حتی یک دانش آموز، کتابی است که بتواند ما را به نمره خوب برساند. اما کتاب کمک آموزشی برای یادگیری بهتر است.
*در سایت یک انجمن که از ساخت و توسعه فضاهای آموزشی و فرهنگی در مناطق محروم کشور حمایت می کند اعلام شده که شما در شهر محمدی از توابع سراوان، کتاب کمک آموزشی به دانش آموزان  اهدا کرده اید.
توضیح داده شده که کتاب های  اهدایی کمک آموزشی در 4 مدرسه و بین 110 دانش آموزیع توزیع شده و به هر دانش آموز 3 جلد از این کتاب ها اهدا  شده.

-ما یک کتاب به اسم برنامه آموزش خلاق به کمک چند نفر دیگر، ترجمه و منتشر کرده ایم که اصلا کتاب کمک درسی نیست. این کتاب به مربی و معلم کمک می کند برای این که چگونه روش های خلاق را در کلاس درس پیاده کند. یک کتاب دیگر ترجمه کرده ام که آموزش ریاضیات با بازی است. کتاب هایی که من به مدارس هدیه کرده ام، کمک درسی نیست.
استان فارس از من دعوت کردند. کردستان نیز دعوت کردند. بعد یک دعوت از استان کهگیلویه و بویر احمد داشتم و به گچساران رفتم. در آنجا ما اصلا درباره کتاب کمک درسی صحبت نمی کنیم.

ما در مورد روش های آموزشی و روش فعال و خلاق صحبت می کنیم. دبستان های ما از روش های فعال و خلاق به شدت عقب هستند. یعنی معلم محور است و کتاب درسی محور است. ما سعی می کنیم روی مثلا سخت ترین درسی که دارند و فرض کنید که ریاضیات است، روش هایی را برای معلمان مطرح کنیم تا بچه ها فعال باشند و خودشان قوانین ریاضی را کشف کنند.

*موسسه خانه کتاب که آمار کتاب های منتشر شده در هر دوره را منتشر می کند و می گوید کتاب های مربوط به حوزه کودک چه تعداد بوده و کتاب های کمک درسی چه تعداد. در تقسیم بندی این موسسه، عنوانی به اسم کمک آموزشی وجود ندارد و فقط عنوان کتاب های کمک درسی مطرح است. از دید خانه کتاب، کتاب های کمک آموزشی که شما به کار می برید جزو کتاب های کمک درسی محسوب می شود.

-کتاب کمک درسی، بیش تر به نمره دانش آموز کمک می کند و گرفتن نمره بهتر. کتاب کمک آموزشی، یک واژه عام تر است و شامل کتاب هایی است که به درک عمیق تر دانش آموز کمک می کند.

*با این تعبیر و تفسیری که شما از کتاب های کمک درسی و کمک آموزشی دارید در مدارس ابتدایی ما آیا کتاب کمک آموزشی می رود و درس داده می شود یا کمک درسی است؟

-بیش تر کتاب کمک درسی. موسساتی که کتاب های کمک درسی منتشر می کنند چون تعداد دانش آموزان دبیرستان، کمتر شده است، الان به دوره دبستان روی آورده اند. از نظر اقتصادی هم این کتاب ها سود سرشاری دارد. در نتیجه دارند به شدت این کتاب ها را رواج می دهند.

این نوع موسسات انتشاراتی حتی سعی می کنند با مدیران مدارس تماس هایی بگیرند و این کتاب های کمک درسی را به نوعی در مدرسه رواج بدهند. کتاب کمک درسی فقط کمک می کند که سوال کتاب درسی را جواب بدهند و بتوانند نمره بگیرند.

*در کل ماه خرداد امسال تعداد 342 عنوان کتاب کمک درسی منتشر شده و مجموعا 826 هزار جلد کتاب کمک درسی انتشار پیدا کرده است. در سال 95 تعداد 33 میلیون جلد کتاب کمک درسی منتشر شده. با تفکیکی که شما نسبت به کتاب کمک درسی و کتاب کمک آموزشی دارید آیا انتشاراتی ها عمدتا کتاب کمک درسی منتشر می کنند یا کتاب آموزشی؟

-عمدتا کتاب کمک درسی. علتش هم این است که در نظام آموزشی ما و زیر نظام آموزشی ما یعنی نظام ارزشیابی که شامل امتحانات است و نظام یاددهی و یادگیری که در مدارس ما وجود دارد، کتاب های کمک درسی را، بیش تر می طلبد.

*در کل ماه اسفند  سال 1395 در مجموع 6 میلیون کتاب کمک درسی با بهای کل 95 میلیارد تومان کتاب کمک درسی منتشر شده. اما در خرداد 96 که جزو ماه های کم رونق تر است حدود 16 میلیارد تومان کتاب منتشر شده. در ماه هایی مثل خرداد انتشاراتی هایی که کتاب چاپ می کنند تقریبا در حال رکود هستند؟

-علتش این است که در ماه هایی مثل خرداد، دانش آموزان در حال امتحان دادن هستند و دیگر زیاد کتاب نمی خرند. این انتشاراتی ها می دانند که در این ماه ها فروش ندارند. آمار هم همین را می گوید.

*در دی ماه 1395 بهای کل کتاب ها کمک درسی منتشر شده 57 میلیارد تومان بوده است یا در آبان 1395 مبلغ کل 90 میلیارد تومان بوده است.

-رقم ها در حد بالایی است. در این ماه ها دانش آموزان شروع می کنند به خریدن این کتاب ها و بتوانند کتاب های درسی را پاسخ بدهند و نمره 20 بگیرند.

*با قیمت متوسط 17 هزار تومان برای هر کتاب کمک درسی، خانه کتاب اعلام کرده است که 570 میلیارد تومان کتاب کمک درسی در سال 1395 منتشر شده.

-خانواده ها 570 میلیارد تومان در یک سال برای خرید کتاب های کمک درسی پرداخت کرده اند. باید این موضوع بررسی شود که چرا خانواده ها اینقدر مشتاق هستند این کتاب ها را بخرند. مدارس هم خرید این کتاب ها را تشویق می کنند.
شما اگر بتوانید ریشه های این موضوع را تحلیل کنید و به ریشه های اصلی این موضوع برسید خدمت بزرگی به آموزش و پرورش کرده اید.

*برای انتشار کتاب های کمک درسی، آیا انتشاراتی ها  باید از لحاظ اخلاقی تعهداتی را برای خودش داشته باشد یا این طور نباید باشد و صرفا باید نگاه تجاری داشته باشد و مالک موسسه انتشاراتی فقط باید به فکر بقای موسسه و درآمدزایی خودش باشد؟

-یک مقدار برمی گردد به این که یک موسسه انتشاراتی، چه هدف هایی را برای خودش تعریف کرده است. اگر مدیر انتشاراتی، فردی فرهیخته باشد و بخواهد خدمتی به جامعه آموزش و پرورش ما داشته باشد، کتاب هایی را منتشر می کند که عمق درک دانش آموز را بیش تر می کند، به فعال بودن دانش آموز کمک می کند و به خلاق بودن او کمک می کند.

اما اگر مدیر یک انتشارات، فاقد این بینش باشد فقط به جنبه اقتصادی موضوع توجه می کند. در نتیجه کتاب کمک درسی منتشر می کند و این کتاب برای این است که دانش آموز که آن را می خواند بتواند تست بزند یا نمره 20 بگیرد.

*تیراژ متوسط کتاب معمولای عمومی 1000 جلد است. اما در مورد کتاب های کمک درسی تیراژ یک عنوان کتاب بالای 3000 جلد است و در برخی مورارد بیش از 2000 جلد. میانگین تیراژ کتاب های دیگر به حد میانگین کتاب های کمک درسی نمی رسد. چرا انتشار این نوع کتاب ها رونق بیشتری دارد؟

-میزان کتاب خوانی در ایران پایین است. دانش آموز چون مجبور است کتاب کمک درسی را بخواند این کتاب ها را می خرند. نظام آموزشی ما، کتاب درسی محوری است. یعنی اگر یک دانش آموز کلاس چهارم دبستان یا پنجم دبستان، فقط مطالب کتاب را حفظ کرده باشد نمره عالی می گیرد.

در نتیجه انتشاراتی ها برای این که بتوانند از نظر اقتصادی، موسسه شان سودآور باشد سراغ انتشار کتاب های کمک درسی می روند. برای این کتاب های کمک درسی، سوال طرح می کنند و پاسخ ها نیز داده می شود و این کتاب ها مورد استفاده دانش آموزان قرار می گیرد.
*در سال 1395 تعداد 33 میلیون کتاب کمک درسی منتشر شده با بهای کل 576  میلیارد تومان. شما اعتقاد دارید که کتاب کمک درسی و کتاب کمک آموزشی را باید جدا از هم در نظر گرفته شود. آمار خاصی دارید که چقدر کتاب کمک آموزشی منتشر شده؟

-کتاب کمک درسی و کتاب کمک آموزشی باید به طور دقیق تعریف و جدا از هم تحلیل شوند. من معتقدم که کتاب کمک آموزشی باید کتابخانه های مدارس را قوی کند. فرض کنید یک معلم می خواهد در کلاس درس، مبحث زنبور عسل را مطرح کند.

اگر در کتابخانه مدرسه، چند کتاب در این مورد وجود داشته باشد و این کتاب ها، عکس های زیبا و مطالب دقیق علمی داشته باشد یا فرهنگنامه کودک و نوجوان در کتابخانه باشد، به دانش آموزان بگویند شما بروید تحقیق کنید. وقتی دانش آموزان این کتاب ها را بخوانند، این کتاب ها، کتاب های کمک درسی نیست و کمک آموزشی است.

کتاب های کمک آموزشی کمک می کند به این که دانش آموزان به صورت مشارکتی، تحقیق کنند و به یک مطلب علمی برسند. در صورتی که یک دانش آموز، کتاب کمک درسی می خرد و تست های کتاب را حل می کند.

*با توجه به این که خانه کتاب یک نهاد معتبر در حوزه کتاب است به نظرتان آیا نیاز نیست که آمار کتاب کمک درسی از کتاب کمک آموزشی تفکیک شود؟

-این کار باید با مشارکت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نهادهای دیگر انجام شود. خانه کتاب کلا یک کار حرفه ای در زمینه کتاب انجام می دهد. ممکن است آنها اینقدر دقت نداشته باشند که تفاوت کتاب کمک درسی و کمک آموزشی را بدانند. اصلا ممکن است نیازی به این تفکیک نبینند.

اما اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا وزارت آموزش و پرورش کمک کنند که کتاب کمک درسی و کتاب کمک آموزشی را از هم تفکیک کنند، کار مناسبی است. این پیشنهاد، پیشنهاد قشنگی است.

*کتاب های کمک آموزشی هم که شما نسبت به استفاده از آنها نظر مساعد دارید وزن دارند و سبک نیستند. مولفان کتاب های درسی اعتقاد دارند همان حد که برای دانش آموزان کتاب می نویسند کفایت می کند و بیشتر از ان نیاز نیست. شما چه توجیهی دارید برای این که استفاده از کتاب های کمک آموزشی ضرورت دارد؟

-این به تعریف یادگیری مربوط می شود. یادگیری اگر این است که دانش آموز فقط بتواند به مساله کتاب درسی پاسخ بدهد، حرف آنها درست است. اما اگر یادگیری این است که دانش آموزان بتوانند مطالعه چندگانه وسیع داشته باشند، جستجو کنند، خودشان پاسخ را به صورت علمی به دست بیاورند، تفکر تحلیلی پیدا کنند و خودشان قوانین را کشف کنند، در این حالت کتاب کمک آموزشی اهمیت پیدا می کند.

ما باید ببینیم نظام آموزشی چه چیزی را تشویق می کند و به چه چیزی عمل می کند.

* دانش آموزان کتاب های درسی و کمک درسی و کمک آموزشی را حمل می کنند و بین مدرسه و منزل جا به جا می کنند.  این کتاب ها باعث سنگین شدن کیف دانش آموزان می شود و مخصوصا دانش آموزان مقطع دبستان اذیت می شوند.
کتاب های کمک آموزشی که شما به استفاده از آنها اعتقاد دارید باید در منزل یا در مدرسه بمانند و حمل نشوند؟

-کشورهایی که نظام آموزش و پرورش پیشرفته دارند مدارس آنها، کتابخانه بسیار غنی دارد. دانش آموزان به راحتی از آن کتاب ها استفاده می کنند و دانش آموزان آنها را مطالعه می کنند. این که یک مقدار سنگین است اگر آن اشتیاق در بچه ها وجود داشته باشد، خیلی اهمیت ندارد. بچه ها با اشتیاق، کتاب را می برند و برمی گردانند.

*به هر حال کیف سنگین باعث می شود به ستوان فقرات و عضلات دانش آموزان فشار بیاید و آسیب وارد کند مخصوصا در دانش آموزان دوره ابتدایی.

-در چنین مواردی، خیلی از مدارس ساعت مطالعه تعیین می کنند و مطالعه را در کتابخانه مدرسه انجام می دهند. یعنی کتاب های سنگینی که به صورت کتاب مرجع است، دانش آموزان در همان ساعت مطالعه در مدرسه استفاده می کنند. الزاما این کتاب ها را به منزل نمی برند.

*کتاب چگونه به کودکان ریاضی بیاموزیم که شما ترجمه کرده اید جزو کمک درسی است یا کمک آموزشی؟

-همه اینها کتاب کمک آموزشی است.

*واقعا هیچ اعتقادی به کتاب کمک درسی ندارید؟

-من اعتقادی به کتاب کمک درسی مطلقا ندارم. کتاب کمک درسی فقط در خدمت نظام آموزشی معلم محور و کتاب درسی محور است. در این حالت، یادگیری واقعی صورت نمی گیرد.

*توصیه نمی کنید که خانواده ها از کتاب های کمک درسی استفاده کنند؟

-من توصیه نمی کنم. تمام انتشاراتی هایی که این کتاب های کمک درسی را چاپ می کنند ممکن است با صحبت های من مخالف باشند.