قفل‌های محرمانه از اسناد و تصاویر تاریخی نفت ایران چگونه شکست؟

در آیین رونمایی از نخستین کتاب تاریخ مصور نفت که به همت انجمن اندیشه و قلم، خانه هنرمندان ایران و شرکت مهندسی میادین آسماری برگزار شد، محسن راستانی، اکبر نعمت اللهی، همایون مطیعی، رسول لاهیجانیان و مسعود فروزنده سخنرانی کردند.

به گزارش عصر ایران و به نقل از روابط عمومی انجمن اندیشه و قلم، در این نشست که با موضوع «نفت، توسعه و تنگنا» در تالار استاد جلیل شهناز خانه هنرمندان ایران برگزار شد، اکبر نعمت‌اللهی در سخنانی با اشاره به روند انتشار کتاب گفت: چند روز دیگر صنعت نفت 110 ساله می‌شود، و 110 سال از فوران چاه شماره 1 نفت می‌گذرد. مبنا از زمانی است که نفت اقتصادی به دست ما رسیده است. با آنکه 110 سال از صنعت گذشته، ما در این مدت برای حفظ این تاریخ کاری نکرده‌ایم یا خیلی کم کرده‌ایم. اگر هم کارهایی صورت گرفته، یک سری کارهای دولتی محدود است اما پراکندگی در این زمینه بسیار زیاد است.

اسناد تاریخی را محرمانه نمی‌دانم

وی ادامه داد: در پایان سال 92 و آغاز 93 بود که کار جمع‌آوری اسناد در حوزه نفت آغاز شد. در آن زمان من مدیرکل روابط عمومی وزارت نفت بودم و واحد مدیریت موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت به طور رسمی تأسیس شد. مبنای اولیه کار را برای جمع‌آوری اسناد انجام دادیم. یکی از کارهایی که در آن زمان انجام دادیم، بررسی همه‌جانبه صنعت بود که ببینیم چه چیزی برای ما مانده است و پس از آن تلاش کردیم اسناد باقی مانده را جمع‌آوری کنیم.

نعمت‌اللهی افزود: در آن زمان حساسیتی وجود نداشت اما بعد از شروع کار حساسیت‌ها شروع شد، اما با همراهی آقای مهندس زنگنه و بخشنامه ایشان کار روان‌تر شد و با سماجت و پیگیری توانستیم تا الان حدود 25 میلیون برگه سند را جمع‌آوری کنیم. به نظر من این یک صدم اسنادی است که وجود داشته و بسیاری از آنها از بین رفته یا به نحوی از صنعت نفت خارج شده است.

باید حرف‌ها از سینه خارج شوند

مدیرکل سابق روابط عمومی وزارت نفت گفت: این کار تمام نشده است و درصدد هستیم ساختمان‌ها و اشیا مرتبط با صنعت نفت را هم جمع‌آوری کنیم که با همراهی سازمان میراث فرهنگی ممکن است. به دنبال ساخت موزه‌ها دراین حوزه هم هستیم. نظر آقای زنگنه این بود که سه موزه در مسجد سلیمان، آبادان و تهران را با سه نگرش بسازیم. به مسجد سلیمان نگاه تاریخی داشته باشیم، به آبادان نگاه پالایشی داشته باشیم و تهران را از منظر تکنولوژی ببینیم، اما با بررسی‌هایی که انجام دادیم متوجه شدیم که 23 موزه را می‌توانیم در نظر داشته باشیم.

وی با اشاره به تاریخ شفاهی صنعت نفت گفت: خیلی از دوستان ما آمدند و رفتند که حرف‌‌های زیادی در سینه داشته‌اند که کسی از آنها مطلع نشده است. ما به دنبال این هستیم که این حرف‌ها از سینه خارج شود و بتوانیم آنها را به صورت مکتوب درآوریم. اولین کتاب تاریخ شفاهی ما کتاب تاریخ شفاهی مهندس میعن‌فر بود. دو کتاب دیگر هم در دست چاپ است که سخنان آقایان نوذری و سادات است. گفت‌وگوهایی با آقای غرضی هم در حال انجام است و هدف این است که از همه وزرای بعد از انقلاب در این زمینه کمک گرفته شود تا به آقای زنگنه برسیم.

وی در پایان با تأکید بر اینکه «در تلاش برای مکتوب کردن همه اسناد هستیم»، گفت: علی‌رغم روشی که برخی دوستان در کشور دارند که اسناد را محرمانه نگه می‌دارند، ما به دنبال این هستیم که همه اسناد اسکن و فهرست‌نویسی شود و بدون هیچ محدودیتی در اختیار همگان قرار گیرد که این مسأله همکاری و همراهی همه را می طلبد.

تاریخ اکتشاف نفت بسیار پیچیده است

سخنران بعدی نشست همایون مطیعی بود که سخنرانی خود را درخصوص تاریخ اکتشاف نفت آغاز کرد.

وی در آغاز گفت: اولین باری که با مسأله تاریخ اکتشاف نفت برخورد کردم حدود 20 سال پیش بود که قصد داشتم درخصوص تاریخ زمین‌شناسی ایران کتابی بنویسم. در بخشی از آن باید به تاریخ نفت هم اشاره‌ای می‌کردم که متوجه شدم تنها اسناد جسته و گریخته‌ای در این زمینه وجود دارد.

وی با اشاره به واژه نفت ادامه داد: نفت تاریخچه‌ای بسیار طولانی دارد. حتی خود لغت نفت هم تاریخ است. در کتاب‌هایی که منتشر شده، به نوشته‌های هردوت اشاره می‌شود که بیشتر تاریخ‌هایی است که با تاریخ هخامنشی مرتبط است، اما تاریخ نفت تقریبا به شش هزار سال پیش برمی‌گردد و لغت نفت به خودی خود ریشه آکدی دارد.

وی افزود: زمانی که ما داشتیم معبد چغازنبیل را بررسی می‌کردیم متوجه شدیم که در آجرهای آن قیر به کار رفته است، یعنی حدود 5 تا 6 هزار سال پیش از این ماده استفاده می‌شده است. اما برداشت صنعتی از نفت به زمان ناصرالدین شاه برمی‌گردد.

وی با اشاره به دو دوره کلی در اکتشاف نفت گفت: چاه مسجد سلیمان تقریبا هفتمین چاهی بود که به منظور اکتشاف نفت حفاری شد. حفاری‌هایی هم که در غرب ایران صورت گرفت، هیچ‌کدام به نتیجه نرسید. بعد از آن به سراغ منطقه مسجد سلیمان رفتند. سوابق مطالعاتی اکتشافی نفت ایران خیلی طولانی‌تر از کتاب‌هایی است که در این زمینه نوشته شده است.

وی با تأکید بر اینکه «تاریخ نفت تاریخ منفردی نیست»، گفت: اگر بخواهید حتی تاریخچه ترمینال‌های نفتی را هم بررسی کنید خود قصه‌ای طولانی است. بعد اگر بخواهید به سراغ اکتشاف بروید باز هم باید معیارهای زیادی را در نظر بگیرید، مثلا یکی از آنها تاریخ تکامل و به کارگیری مته‌های حفاری است؛ یعنی هر بخش از این تاریخ خود ماجرای مفصلی است. در واقع تاریخچه صنعت نفت مجموعه‌ای از همه چیز است. تدوین و تکامل نفت ایران به گونه‌ای است که هر بخش از آن داستان و تاریخچه بسیار مفصلی دارد.

وی افزود: تا پیش از ملی شدن صنعت نفت اکتشافات ما بسیار محدود بود. بعد از سال 1953 که پای آمریکایی‌ها به نفت باز شد، برون‌سپاری‌هایی انجام شد و برخلاف شرکت‌های پیشین ساخت برخی ابزار به خارج از خود شرکت انتقال داده شد.

وی در پایان با مروری بر وضعیت فعلی نفت گفت: تمام میدان‌های نفتی ما تقریبا 124 عدد است، میزان کل ذخایر نفتی در حال حاضر 128 میلیارد بشکه است. اخیرا با تخمین دانشگاه آخن این است که ایران بزرگترین ذخیره گازی را در اختیار دارد.

نگاهی به عکاسی در حوزه نفت از زبان راستانی

سخنران بعدی نشست، محسن راستانی بود. وی با اشاره به تاریخچه عکاسی در ایران گفت: دوربین عکاسی در واقع در رقابت با نقاشی قرار می‌گیرد که بیشتر در سلطه اشراف بود.، وقتی دوربین عکاسی اختراع می‌شود، این سلطنت از دست آنها گرفته می‌شود و به شهر و مردم سپرده می‌شود.

وی افزود: ورود عکاسی به ایران بیشتر جنبه تاریخ‌سازی و مستندسازی داشت. مستشرقانی که به ایران می‌آمدند درصدد بودند، آداب و رسوم، و ... را ثبت کنند. از طرفی این جهت توسط دوربین عکاسی در حال کشف شدن است. انسان دیگر خود را تنها نمی‌بیند و یک پیوستگی در دنیا در حال ایجاد شدن است.

راستانی ادامه داد: تاریخ یک مطالبه دارد که مطالبه حقیقت‌جویی است، تاریخ مطالبه‌گری خود را برای اصلاح بشریت می‌خواهد. این اصلاحیه حتی در قرآن هم آمده است که خداوند در آیه 128 سوره طه این اصلاح‌گری را از خردمندان می‌خواهد. این مطالبه تاریخی است که فرمانده نظامی اگر دارد از افتخارات خود هم حرف می‌زند، باید از اشتباهات هم سخن بگوید، حذف این اشتباهات به منزله از بین بردن امکان اصلاح‌گری است.

وی همچنین خاطرنشان کرد: وقتی به عکس‌های تاریخ نفت نکاه می‌کنیم، حقایقی را متوجه می‌شویم که با متن کامل می‌شود. مثلا عکسی در این کتاب از رضا شاه بعد از تبعید وجود دارد، ما در این چهره غمی نمی‌بینیم، حال آنکه در این چهره واقعا غم وجود دارد. در واقع ما افزون بر متن عکس به متن ادب و نوشتاری هم نیاز داریم تا وقایع رساتر شرح شوند. اگر این متن وجود نداشته باشد، عکس‌ها به نحوی معنا می‌شود که شما می‌خواهید.

وی ادامه داد: ورود صنعت نفت به ایران موجب ورود مدرنیته به ایران می‌شود. ما در بوشهر جایی به نام بلندآباد داریم، بعد که نفت در خرمشهر و آبادان پیدا می‌شود، متوجه می‌شویم که این صنعت یک حافظه مدرنی را به نسل ما برمی‌گرداند که حتی در بچه‌‌های جنگ قابل مشاهده است. وقتی صنعت نفت آمد، مهندسین و نخبگان وارد جامعه شدند که حضور آنها موجب حضور یک سطح عالی از فرهنگ در جامعه شد که آگاهی مدنی را به دنبال داشت.

راستانی در پایان تأکید کرد: وقتی به مسائل نگاه می‌کنید باید به همه چیز نگاه کنید، ما مسئولیتی در قبال تاریخ داریم. اگر امروز در این جامعه خود را نقد نکنیم آینده ما را نقد خواهد کرد.

گفته می‌شد اسناد بعد از انقلاب به شدت محرمانه است

سخنران بعدی نشست، مسعود فروزنده مؤلف کتاب بود. وی در ابتدا با اشاره به بستر تألیف کتاب گفت: در سال 92 که حسن روحانی کلید بدست وارد عرصه سیاست ایران شد، مدیرانی از جنس اکبر نعمت‌‌اللهی و سایرین به کار گرفته شدند که سازماندهی یک نهضت را به عهده گرفتند و توانستند فکر را سامان دهند. در آن زمان آقای لاهیجانیان به من گفت تاریخ‌‌نویسی را در این مورد در پیش بگیرم و قبول کردم.

وی با اشاره به فشارهایی که در این مورد وجود داشت، گفت: با وجود سختگیری‌هایی که درخصوص در اختیار گذاشتن آرشیوها صورت می‌گرفت، اما با پیگیری و فشارهای بسیار توانستیم قفل اتاق آرشیوها را باز کنیم و تازه متوجه شویم که روزشماری که در گذشته داشته‌ایم تا چه حد ایراد داشته است. ما آرشیو را از سال 1334 تا سال 57 مطالعه کردیم.

مؤلف کتاب افزود: برای مطالعه اسناد بعد از سال 57 مشکلات بیشتر بود؛ چون گفته می‌شد این اسناد به شدت محرمانه است. اما ایشان دوباره زحمت کشید و ما توانستیم آرشیو را در اختیار بگیریم، اما امکان استفاده از همه اسناد نبود.

وی ادامه داد: با همه مشکلات مالی که بود توانستیم بالاخره کتاب را چاپ کنیم و تلاش بر این بود که دید مثبتی در روایت داشته باشیم و از موضع‌گیری سیاسی خودداری کنیم.

فروزنده همچنین با مروری بر تأثیر نفت بر زندگی مردم گفت: کار من در این کتاب مهندسی چینش عکس‌هاست که در ابتدا به دنبال تاریخچه عکس رفتیم و بعد از آن با زبان ساده خودم عکس‌ها را روایت کردم. نگاه کلی در همه این عکس‌ها فارغ از نگاه سیاسی است. تنها در جاهایی از کتاب عکس بیشتری آورده شده است که تلاش این است که خواننده توجه بیشتری به آنها داشته باشد.

وی در پایان گفت: بخشی هم به عنوان نفت و قلم گنجانده شده است که بیانگر تعهد اجتماعی به نفت است. در این خصوص تفاوت‌هایی میان قبل و بعد از انقلاب وجود دارد و گفتمان اجتماعی در بعد از سال 57 تغییر می‌کند. قبل از انقلاب توجه بیشتری به ادبیات در این زمینه می‌شد که در مجموع فضای با نشاط تری را به دنبال داشت اما بعد از سال 57 بیشتر تلاش‌ها در این راستاست که این ادبیات به دین و مکتب نزدیک شود.

تماشاخانه

کشف مجموعه پر رمز و راز اشیاء تاریخی در موزه هرمیتاژ / اشیائی که با طلسم و جهانی دیگر در ارتباط بودند (فیلم)

داستان غم‌انگیز کودکی در غزه : «می‌خواهم روی پای مادرم بخوابم» / خبرنگار او را در شرایطی عجیبی پیدا کرد (فیلم)

فیلم های دیگر