هورالعظیم همچنان در کانون بحران

خبرگزاری مهر - قاسم منصور آل کثیر

نهادهای ملی و بین‌المللی با اشاره به مشکلات احتمالی در هورالعظیم اخطار دادند که عظیم‌ترین فاجعه آن را تهدید می‌کند و ۲۰ سال از این اخطار می‌گذرد اما تاکنون کاری برای نجاتش انجام‌نشده است.

داستان زندگی آخرین ساکنان هورالعظیم وقتی به پایان نزدیک شد که با کشف و حفر میدان نفتی آزادگان و ساخت سد کرخه، قسمت بزرگی از تالاب «هورالعظیم» واقع در این ناحیه از بین رفت و با خشک شدن این تالاب تنها منبع اقتصادی مردم این منطقه دگرگون و باعث مهاجرت تعداد زیادی از هورنشینان به شهرهای مجاور شد.

مهاجرت به حاشیه شهرها علاوه بر فقر، موجب فقدان فرصت‌های لازم برای افراد و گروه‌ها شده و زندگی را دشوارتر می‌سازد که ازجمله این فرصت‌ها، دسترسی به امکانات آموزشی برای خوداتکایی، خود توانمندسازی، داشتن فرصت‌های شغلی با مزایای بالا و تحرک اجتماعی است؛ بنابراین در سال‌های گذشته شاهد تبعات مهاجرت هورنشینان به حاشیه کلان‌شهر اهواز و اسکان غیررسمی، زاغه‌نشینی و سکونتگاه‌های بی‌ضابطه بودیم.

تصاویر منتشرشده اخیر از بی‌آبی در هورالعظیم و مرگ آبزیان، بسیاری را برانگیخته کرد اما آنچه به‌عنوان مسئله جدی در زمینه تبعات خشک شدنِ تالاب کمتر به آن اشاره‌شده، آسیب جدیِ به دام و دامداران است؛ گاومیش یکی از دام‌هایی است که در فصل تابستان باید ساعات زیادی را در آب به سر ببرد اما کم‌آبی و بی آبی‌های اخیر باعث سقط‌جنین در بین گاومیش‌ها شده است.

سقط‌جنین گاومیش‌ها در ماه‌های اخیر در شهرستان حمیدیه روستای سید جابر و در روزهای اخیر در شهر رفیع و روستاهای حاشیه تالاب هورالعظیم گزارش‌شده است؛ پدیده‌ای تکان‌دهنده که شاید برای اولین بار است در بین گاومیش‌های خوزستان براثر گرمای شدید و کم‌آبی رخ‌داده است.

عظیم‌ترین فاجعه در قلب هور

مستند «ایران جنوب غربی» که سال ۱۳۸۹ درباره آخرین ساکنان هورالعظیم ساخته‌شده بود، چنین روزهایی را پیش‌بینی می‌کرد. این مستند، مخاطب را با یکی از زیباترین و سحرانگیزترین تالاب‌های جهان آشنا می‌کند و از دلایل خشک شدن آن می‌گوید که بیش از ۹۰ درصد مربوط به سازه‌های انسانی و فعالیت‌های آنان است، اما باقی‌مانده اندک تالاب همچنان زیبایی منحصربه‌فردی را برای گردشگران دارد.

«محمدرضا فرطوسی» کارگردان مستند محیط زیستی «ایران جنوب غربی» دراین‌باره گفت: همان سال‌ها بخش محیط‌زیست سازمان ملل در یک گزارش ۲۷۰ صفحه‌ای به دولت وقت ایران و سازمان محیط‌زیست با اشاره به مشکلات برخی سدها و حضور احتمالی ریزگردها در این منطقه اخطار داد که عظیم‌ترین فاجعه، این منطقه را تهدید می‌کند و این در حالی است که تقریباً ۲۰ سال پس از ابلاغ این اخطار می‌توان گفت تاکنون هیچ کاری برای نجات این منطقه انجام نشده است.

وی افزود: طبیعت، جغرافیا، آب و موجودات زنده عناصری هستند که مرز نمی‌شناسند و در منطقه هورالعظیم بین ایران و عراق مشترک هستند؛ در حقیقت، مشکل از جایی آغاز شد که تصمیم گرفتیم این بخش‌ها را از هم جدا کنیم و با زدن داکت‌های مختلف به هر دو بخش تالاب موردبحث آسیب زدیم.

فرطوسی گفت: به‌عبارتی‌دیگر ما با انجام این کار، خود را از دجله و فرات به‌عنوان دو منبع اصلی تغذیه هورالعظیم محروم کرده‌ایم و در کمتر از ۲۰ سال، زیست‌بوم پنج‌هزارساله این منطقه را به مرز نابودی کشانده‌ایم.

درخواست پایان سیاست‌های مخرب

کاهش شدید آورده رودخانه کرخه و خشکی پهنه هورالعظیم و مرگ هزاران قطعه ماهی نادر، مهاجرت گونه‌های بومی پرندگان و اتلاف گاومیش‌ها باعث شد که شنبه ۱۲ تیرماه سال جاری جمعی از فعالان محیط زیست با تجمع اعتراضی در مقابل ساختمان سازمان آب و برق خوزستان، خواستار رهاسازی حقابه تالاب هورالعظیم و پایان سیاست‌های مخرب وزارت نیرو در حوزه منابع آبی شوند.

در روزهای اخیر انتشار برخی گزارش‌ها و تصاویر نشان از نابودی محیط زیست خوزستان در پایین‌دست کرخه و کارون به دلیل تخصیص نیافتن حقابه دارد که رهاسازی حقابه تالاب‌ها نیازمند عزم ملی و استانی است.

همه چیز عادی است!

«محمدجواد اشرفی» مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان خوزستان دراین‌باره گفت: بر اساس تصاویر ماهواره‌ای تالاب در تیرماه ۱۴۰۰، سطح آبگیری تالاب حدود ۷۵ درصد بوده است و در مخازن دو، سه و چهار، سطح آبگیری بین ۸۰ تا ۸۶ درصد بود.

وی ادامه داد: در مخزن شماره یک که در ضلع شمالی تالاب قرارگرفته است، به دلیل کاهش آورد رودخانه کرخه و همین‌طور شیبِ زمین و تبخیرِ بسیار بالا به خاطر گرمای شدیدی که در تیرماه امسال و ماه گذشته داشتیم، سطح آبگیری حدود ۵۰ درصد است؛ البته این روند یک روند طبیعی است و ما همه‌ساله در فصل تابستان شاهد حداقل آبگیری مخزن شماره یک هستیم.

وی افزود: برخی تصاویر منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی که بیانگر خشکی تالاب بوده عمدتاً مربوط به این قسمت از تالاب یعنی مخزن شماره یک است؛ این یک روند طبیعی در تالاب هورالعظیم به‌خصوص در مخزن شماره یک در ضلع شمالی در بازه چذابه است.

خشک شدن بخشی از زندگی تالاب‌ها در همه تالاب‌های جهان قابل‌قبول است و این اتفاق خاصی نیست!مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان یادآور شد: واقعیت امر این است که حقابه تالاب هورالعظیم بر اساس نیاز آبِ تالاب تأمین نمی‌شود و رایزنی‌هایی با سازمان آب و برق داشتیم و مقرر شد با توجه به شیوه مدیریت منابع آبی، برای تضمین رسیدن آب به هورالعظیم در فصل تابستان در چند مرحله به‌صورت موجی، آب را رهاسازی کنند.

اشرفی تأکید کرد: اما این واقعیت را نباید فراموش کنیم که ما امسال، سال آبیِ خیلی بدی را پیش‌رو داریم و آب قابل‌برنامه‌ریزی مخزن سد کرخه به‌عنوان تأمین‌کننده آب هورالعظیم در شرایط مناسبی به سر نمی‌برد؛ همچنین خشک شدن بخشی از زندگی تالاب‌ها در همه تالاب‌های جهان قابل‌قبول است و این اتفاق خاصی نیست؛ گرچه ما باید تلاش کنیم که حداکثر نیاز آبیِ تالاب‌ها را به‌خصوص در فصل تابستان که میزان تبخیر زیاد و اکسیژن آب کم می‌شود، تأمین کنیم تا شاهد اتفاقات ناگوار ازجمله نابود شدن آبزیان و سایر موجوداتِ محیط‌زیست نباشیم.

شدیدترین دورانِ خشک‌سالی کرخه

بااینکه روند خشک‌سالی در این فصل از سال ازنظر مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست یک روند عادی است اما معاون مطالعات جامع آب سازمان آب و برق خوزستان گفته بود که «حوضه کرخه در استان خوزستان با شدیدترین خشک‌سالی دوران خود روبه‌رو است».

این به معنای آن است که مسائل رخ‌داده طی امسال، یک روند عادی و شبیه به سال‌های گذشته نیست.

«علی شهبازی» معاون مطالعات جامع آب سازمان آب و برق استان دراین‌باره اظهار کرد: حوضه آبریز کرخه با شدیدترین خشک‌سالی دوران خود روبه‌رو شده به‌طوری‌که میزان ورودی آب به سد کرخه حدود ۵۰ درصد نسبت به مدت مشابه پارسال کاهش‌یافته است.

تجمع برای هور

با افزایش خبرهای مربوط به از بین رفتن آبزیان و دام‌ها، دوستداران محیط‌زیست با صدور فراخوانی از مردم خواستند که در مقابل سازمان آب و برق خوزستان در اهواز تجمع کنند.

«شبنم قنواتی زاده» فعال محیط زیستی که در این تجمع اعتراضی حضور داشت، گفت: به‌شدت نگران حیات تالاب‌ها و آبزیان آن‌ها در استان خوزستان هستیم.

وی افزود: فعالان محیط‌زیست معتقد هستند که مدیران سازمان آب و برق و وزارت نیرو باید همت بیشتری در نجات این تالاب‌ها داشته باشند تا از خشک شدن این تالاب و به خطر افتادن زندگی احشام و آبزیان و حتی مرگ آن‌ها جلوگیری شود.

این فعال محیط‌زیست تأکید کرد: هرچند مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان در مصاحبه‌ای اعلام کرد که فیلم منتشرشده از مرگ آبزیان در تالاب هورالعظیم مربوط به بخش این تالاب در کشور عراق است ولی اگر حقابه این تالاب کامل تخصیص یابد هیچ آبزی در این تالاب جانش به خطر نخواهد افتاد.

قنواتی زاده افزود: در روزهای اخیر ۱۰۰ مترمکعب آب از سد کرخه برای آب‌رسانی به هورالعظیم رهاسازی شد اما قانع‌کننده نیست زیرا باید وضعیت آب‌رسانی و زندگی این تالاب ثابت شود.

وی گفت: خشک شدن تالاب نه‌تنها برای احشام و آبزیان خطرناک است بلکه باعث ایجاد ریزگردهای خطرناکی می‌شود که عامل قطعی برق گسترده خوزستان در سال ۹۵ به دلیل ایجاد چسبندگی در سیستم برق نیز بود.

«سجاد عبدالخانی» از ساکنان شهر عبدالخان از توابع شهرستان کرخه با بیان اینکه مقدار آب رهاسازی شده چشمگیر نیست، گفت: تصاویر ساحل کرخه و خط رطوبت آب نشان می‌دهد که مقدار آب رها شده اصلاً کافی نیست و همین مقدار آب نیز احتمالاً وارد نهرهای کشاورزان می‌شود و در پایین‌دست تأثیری بر آبگیری هور نخواهد داشت.

لزوم بازگشت به برنامه‌ریزی

پس از انتشار تصاویر و خبرهای مربوط به خشک شدن هورالعظیم و مرگ آبزیان، مسئولان خبر از رهاسازی آب برای آبگیری و حقابه هور دادند اما ناظران می‌گویند که مدیریت مخاطره در استان خوزستان ضعیف است و بازگشت به برنامه‌ریزی یعنی اقدام ملی مؤثر نسبت به مسئله تغییر آب و هوا مستلزم انواع برنامه‌ریزی‌های دولتی بلندمدت است.

«کرامت حافظی» عضو کمیته ثبت پرندگان ایران و فعال محیط زیست در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به خشک شدن تالاب هورالعظیم و مرگ‌ومیر ماهیان این تالاب اظهار کرد: تالاب هورالعظیم مهم‌ترین باقی‌مانده تالاب‌های میان رودان (بین النهرین) است و منطقه وسیعی را شامل می‌شود.

وی با اشاره به تنوع زیستی و جانوری در تالاب هورالعظیم یادآور شد: هورالعظیم یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های گونه‌های جانوری در خاورمیانه - جهان و گنج تالاب‌های ایران است و تعداد فراوانی از گونه‌های حیات‌وحش خوزستان در هورالعظیم قابل مشاهده هستند.

این فعال زیست محیطی خوزستان تصریح کرد: تابستان زمان زادآوری گونه‌های مختلف حیات‌وحش در هورالعظیم است چون هورالعظیم تنها زیستگاه شِنگ (سمور آبی) میان رودان در ایران است.

حافظی گفت: شِنگ (سمور آبی) میان رودان (Mesopotamian Smooth-coated Otter) با نام علمی (Lutrogale perspicillata maxwelli ) کمیاب‌ترین سمور آبی جهان است که تنها در هورالعظیم ایران و تالاب‌های بین النهرین عراق زیستگاه دارد و گونه آسیب‌پذیر(Vulnerable) فهرست سرخ جهانی است.

وی همچنین یادآور شد: برخی گونه‌های کمیابی که در خاورمیانه در این تالاب زادآوری دارند مانند غول حواصیل (Goliath Heron)، اکراس آفریقایی(African Sacred Ibis) ، مارگردن (African Darter) و گونه‌های فهرست سرخ جهانی مانند سسک نیزار خوزی(Basra Reed Warbler) ، اردک مرمری (Marbled Teal) ، اردک بلوطی(Ferruginous duck) و گونه‌های متنوع دیگر در تابستان کم آب و پر از آتش‌سوزی هورالعظیم جوجه آوری دارند.

این فعال زیست محیطی خوزستان بیان کرد: از سویی کم‌آبی شدید و گرمای فراوان و از سوی دیگر آتش‌سوزی مکرر هورالعظیم این بهشت پرندگان خاورمیانه را به جهنمی سوزان تبدیل کرده است؛ آتش‌سوزی نیزار علاوه بر نابودی حیات‌وحش در اوج فصل زادآوری باعث می‌شود تا پوشش نیزار از میان برود و آب زودتر تبخیر شود.

حافظی گفت: همچنین ورودی‌های آب به تالاب هورالعظیم در بخش‌های مختلف صفر و نزدیک به صفر شده و این در حالی است که تا زمان بارندگی ۵- ۴ ماه دیگر باقی‌مانده است و ما شاهد تلفات ماهیان و مرگ طبیعت هستیم.

عضو کمیته ثبت پرندگان ایران توضیح داد: خشک و بی‌آب شدن هور العظیم علاوه بر نابودی این زیست بوم زنده و پویا باعث می‌شود تا نیزار و تالاب هورالعظیم تبدیل به بزرگ‌ترین کانون ریزگرد کشور شود؛ لذا به صورت فوری و بی‌درنگ باید نسبت به تأمین آب برای جریان زیستی رود کرخه در پایین‌دست سد کرخه و تأمین حقابه هورالعظیم اقدام کرد.

توجه به اصل پنجاه قانون اساسی

تالاب هورالعظیم، آخرین بازمانده تالاب‌های بین‌النهرین در جنوب غربی کشور در خوزستان قرار دارد؛ یک‌سوم این تالاب در ایران و دوسوم در عراق واقع است.

اکنون خشک‌سالی و نرسیدن حقابه به این تالاب بین‌المللی، ناقوس مرگ تدریجی حیات‌وحش در هورالعظیم را به صدا درآورده است.

تغییرات آب‌وهوا در بیشتر مواقع موجبات تخریب محیط‌زیست را فراهم می‌سازد و این در حالی است که در اصل پنجاهم قانون اساسی با توجه به حفظ محیط‌زیست، چنین آمده است: «در جمهوری اسلامی ایران حفاظت از محیط‌زیست که نسل امروز و نسل‌های بعدی باید در آن حیات رو به رشدی داشته باشند وظیفه عمومی تلقی می‌گردد. ازاین‌رو، فعالیت‌های اقتصادی و غیر آنکه با آلودگی محیط‌زیست یا تخریب غیرقابل‌جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است».

سازمان محیط‌زیست که خود متولی اصلی است و انتظار روشنگری از آن می‌رود نیز تحلیل صحیحی از قضیه ندارد و اوضاع فعلی تالاب را عادی و مسبوق به سابقه نشان می‌دهد.

اتفاقی که در تالاب رخ‌داده این است که صفر شدن ورودی آب کرخه و راکد شدن و کم‌عمق بودن آب در مخازن مختلف و گرمای شدید تیرماه سبب شده لایه‌های آب مخزن بیش‌ازحد گرم شده و اکسیژن محلول در آب نیز تخلیه شود که در نتیجه کفاف نیاز جمعیت زیاد آبزیان را نداشته و آنان را تحت استرس شدید قرار داده و مقدار زیادی از آن‌ها را از بین برده است.

نتیجه تصمیماتِ انسانی

بااین‌حال هنوز مسئولان سعی در عادی جلوه دادن مسئله دارند اما افرادی هستند که این اتفاقات را نتیجه تصمیمات اشتباه و انسانی می‌دانند، ازجمله «مجتبی یوسفی» نماینده مردم شهرستان اهواز، کارون، حمیدیه و باوی که در توئیت اخیرش دراین‌باره نوشت: «اعتقاددارم در خوزستان مشکل خشک‌سالی طبیعی نداریم. بلکه بی‌تدبیری و عدم مدیریت منابع آبی حاکم است. همان مدیریتی که سبب سیل سال ۹۸ در استان شد، اینک مسبب این خشک‌سالی است. حق‌آبه هورالعظیم مانند کارون باید تأمین شود».

بنابراین گزارش، سیل دومین حادثه طبیعی است که پس از زلزله بیشترین خسارت را در کشور به بار آورده و گاهی ضررهای جبران‌ناپذیری را بر مردم خوزستان و کشور تحمیل کرده است.

در اینجا اگرچه نقش عوامل طبیعی غالب است اما انسان، عناصر و عوامل بالقوه ایجاد این حادثه‌ها را بالفعل می‌کند و انسان در بروز و تقلیل آن نقش مهمی دارد، این بار دو سال پس از سیلابِ مخرب، خشک‌سالی به جان این دیار افتاده است.

بیشتر بخوانید:

اعتراض فعالان محیط زیست به مدیر سد کرخه (+عکس و فیلم)

روزهای بحرانی تالاب هورالعظیم (+عکس)

تماشاخانه

کشف مجموعه پر رمز و راز اشیاء تاریخی در موزه هرمیتاژ / اشیائی که با طلسم و جهانی دیگر در ارتباط بودند (فیلم)

داستان غم‌انگیز کودکی در غزه : «می‌خواهم روی پای مادرم بخوابم» / خبرنگار او را در شرایطی عجیبی پیدا کرد (فیلم)

فیلم های دیگر