رعايت اصول بهداشتي مي‌تواند انتشار ويروس‌هايي همچون آنتروويروس‌ها، ويروس‌هاي هرپس و ويروس‌هاي سرخک و اوريون را کاهش دهد. پيش‌گيري از انتشار ويروس کار دشواري است، به‌ويژه از آنجا که بعضي افراد آلوده به يک ويروس (مثلا يک آنتروويروس) بيمار نمي‌شوند.

اعتمادملی: تعجبي ندارد اگر چيزي درباره مننژيت نشنيده‌ايد. از آن بيماري‌هايي نيست که در اطراف‌مان ديده باشيم. از آنهايي که بيشتر انتظار داريم در کشورهاي آفريقايي از آن بشنويم تا در کشورهاي متمدن. يا از آن بيماري‌هاي باستاني که گويي مستقيما از سياه‌چال‌هاي قرون وسطا در زمان سفر کرده و به زمان ما رسيده است. مي‌گويند بوعلي سينا با آن آشنا بوده است. در آن زمان مننژيت کم‌وبيش مترادف با مرگ بود.

مننژيت چيست؟

مننژيت (Meningitis) التهاب پرده‌هايي است که مغز و طناب نخاعي را مي‌پوشانند. اين بيماري معمولا در اثر عفونت ويروسي يا باکتريايي ايجاد مي‌شود. دانستن آنکه مننژيت ناشي از ويروس است يا باکتري اهميت دارد زيرا شدت بيماري و نحوه درمان بسته به علت آن متفاوت است. مننژيت ويروسي معمولا خفيف‌تر است و بدون هيچ درمان خاصي برطرف مي‌شود. اما مننژيت باکتريايي ممکن است بسيار شديد باشد و به آسيب مغزي، از دست دادن شنوايي يا اختلالات يادگيري بينجامد. در مننژيت باکتريايي نيز مهم است بدانيم کدام نوع باکتري موجب آن شده زيرا آنتي‌بيوتيک‌ها مي‌توانند جلوي انتشار بعضي انواع و آلوده شدن افراد ديگر را بگيرند. تا پيش از دهه 1990 Haemophilus influenzae نوع b علت اصلي مننژيت باکتريايي بود. اين همان باکتري است که اکنون تمام کودکان در فرايند معمول ايمن‌سازي عليه آن واکسينه مي‌شوند. اين واکسن سبب کاهش تعداد موارد ابتلا به مننژيت شده است. امروزه مهم‌ترين عوامل ايجاد مننژيت باکتريايي Streptococcus pneumoniae و Neisseria meningitidis هستند.

نشانه‌ها و علائم باليني مننژيت چيست؟

تب بالا، سردرد و خشکي گردن نشانه‌هاي رايج مننژيت در تمام افراد بالاي دو سال است. اين نشانه‌ها ممکن است ظرف چند ساعت بروز کنند يا ممکن است يک تا دو روز طول بکشد تا ظاهر شوند. نشانه‌هاي ديگر عبارت‌اند از تهوع، استفراغ، ناراحتي از نگاه کردن به نورهاي روشن، سرگيجه و بي‌خوابي. در نوزادان و بچه‌هاي کوچک، ممکن است خبري از نشانه‌هاي کلاسيک نباشد يا تشخيص آنها دشوار باشد. نوزاداني که مننژيت دارند ممکن است غيرفعال شوند، بالا بياورند، زودرنج شوند يا خوب غذا نخورند. با پيشرفت بيماري، بيمار در هر سني ممکن است دچار حمله شود.

مننژيت باکتريايي چگونه تشخيص داده مي‌شود؟

تشخيص زودهنگام و درمان از اهميت بسياري برخوردارند. به محض ظاهر شدن نشانه‌ها بيمار بايد با پزشک تماس بگيرد. تشخيص معمولا با کشت باکتري‌ها از يک نمونه مايع نخاعي انجام مي‌شود. مايع نخاعي با فرو کردن سرنگ در پايين کمر بيمار برداشته مي‌شود. شناسايي نوع باکتري‌هاي مسبب بيماري براي انتخاب آنتي‌بيوتيک مناسب مهم است.

آيا مننژيت باکتريايي را مي‌توان درمان کرد؟

مننژيت باکتريايي را مي‌توان با تعداد آنتي‌بيوتيک موثر درمان کرد. اما نکته مهم آن است که درمان بايد زود و قبل از پيشرفت بيماري آغاز شود. درمان با آنتي‌بيوتيک مناسب در رايج‌ترين انواع مننژيت باکتريايي مي‌تواند خطر مرگ را به کمتر از 15 درصد کاهش دهد، هرچند احتمال مرگ در افراد سالخورده بيشتر است.

آيا مننژيت باکتريايي مسري است؟

بله، بعضي انواع مننژيت باکتريايي مسري هستند. اين باکتري‌ها عمدتا از طريق تبادل ترشحات تنفسي و گلو از شخصي به شخص ديگر انتقال مي‌يابند. اين مي‌تواند از طريق سرفه، عطسه و بوسه اتفاق بيفتد. خوشبختانه هيچ کدام از باکتري‌هايي که باعث مننژيت مي‌شوند، به اندازه عوامل سرماخوردگي و آنفلوآنزا مسري نيستند. از اين گذشته، اين باکتري‌ها با تماس‌هاي سطحي يا صرفا با تنفس در هوايي که بيمار مبتلا به مننژيت در آن بوده منتقل نمي‌شوند.

آيا براي مننژيت باکتريايي واکسن وجود دارد؟

بله براي H.influenzae (مننژيت نوع b)، بعضي گروه‌هاي سرمي N.meningitidis و بسياري از انواع S.pneumoniae (مننژيت سينه‌پهلويي) واکسن وجود دارد. اين واکسن‌ها بي‌خطر و فوق‌العاده موثر هستند. واکسيناسيون تمام افراد 11 تا 18 سال با يک دوز واکسن دوگانه مننژوکوکي توصيه مي‌شود. واکسن يادآوري مننژيت در 11 تا 12 سالگي زده مي‌شود. دانشجويان سال اولي که در خوابگاه زندگي مي‌کنند با خطر زياد ابتلا به مننژيت روبه‌رو هستند و در صورتي که قبلا واکسينه نشده باشند حتما بايد اين کار را انجام دهند. اما از آنجا که واکسن مننژيت بي‌خطر است و ايمني ايجاد مي‌کند، تمام کساني که بخواهند خطر ابتلا به اين بيماري را کاهش دهند مي‌توانند از آن استفاده کنند. براي افراد بالاي 55 سال واکسن مننژوکوکي پلي‌ساکاريد توصيه مي‌شود. نوعي واکسن به نام مخلوط پنوموکوکي يا PCV7 وجود دارد که مانع ابتلاي نوزادان به عفونت پنوموکوکي مي‌شود و معمولا براي تمام بچه‌هاي زير دو سال توصيه مي‌شود.

مننژيت ويروسي چيست؟

مننژيت التهاب پرده‌هاي مننژ (meninge) است که مغز و طناب نخاعي را مي‌پوشانند. عفونت‌هاي ويروسي شايع‌ترين علت مننژيت هستند و از اين نظر عفونت‌هاي باکتريايي در رتبه دوم قرار دارند. ساير علت‌هاي مننژيت به مراتب نادرتر هستند عبارت‌اند از قارچ‌ها، انگل‌ها و علت‌هاي غيرعفوني ازجمله برخي داروها. مننژيت ناشي از عفونت ويروسي گاهي مننژيت پاک ناميده مي‌شود.

آيا مننژيت ويروسي بيماري خطرناکي است؟

مننژيت ويروسي يک بيماري جدي است اما در افرادي که سيستم ايمني سالمي برخوردار باشند به ندرت منجر به مرگ مي‌شود. معمولا نشانه‌هاي آن 7 تا 10 روز طول مي‌کشد و پس از آن بيمار کاملا بهبود مي‌يابد. از سوي ديگر مننژيت باکتريايي مي‌تواند فوق‌العاده خطرناک باشد و چنانچه فورا درمان نشود به معلوليت يا مرگ بينجامد. در اغلب موارد نشانه‌هاي مننژيت ويروسي و باکتريايي مانند هم هستند و به همين دليل چنانچه فکر مي‌کنيد خودتان يا فرزندتان مننژيت دارد در اولين فرصت به پزشک مراجعه کنيد.

علت مننژيت ويروسي چيست؟

عفونت‌هاي ويروسي مختلفي مي‌توانند موجب مننژيت شوند. اما بيشتر موارد به‌ويژه در تابستان و پاييز ناشي از آنتروويروس‌ها، کاکساکي‌ويروس‌ها و اکوويروس‌ها هستند. بيشتر افرادي که به اين ويروس‌ها آلوده مي‌شوند يا هيچ نشانه‌اي بروز نمي‌دهند يا فقط سرما مي‌خورند، کهير مي‌زنند، دهانشان آفت مي‌زند و خيلي خفيف تب مي‌کنند. اين عفونت ويروسي تنها در افراد معدودي منجر به مننژيت مي‌شود. ساير عفونت‌هاي ويروسي که ممکن است به مننژيت منتهي شوند عبارت‌اند از اوريون، ويروس‌هاي هرپس (مانند ويروس‌هايي که موجب تبخال، آبله مرغان و زونا مي‌شوند)، سرخک و آنفلوآنزا. آربوويروس‌ها که پشه‌ها و حشرات ديگر آنها را منتقل مي‌کنند نيز مي‌توانند موجب عفونت‌هايي شوند که سرانجام به مننژيت ويروسي تبديل شوند. ويروس کوريومننژيت لنفوسيتي که موش‌ها و جوندگان ديگر آن را منتقل مي‌کنند نيز به ندرت موجب مننژيت ويروسي مي‌شود.

نشانه‌هاي مننژيت ويروسي چيست؟

نشانه‌ها ممکن است به سرعت ظاهر شوند يا پس از چند روز و معمولا به دنبال يک سرماخوردگي يا آبريزش بيني، اسهال، استفراغ يا نشانه‌هاي ديگر عفونت ظاهر شوند. نشانه‌هاي اين بيماري در بزرگسالان ممکن است با نشانه‌هاي آن در کودکان تفاوت داشته باشد: نشانه‌هاي آن در کودکان عبارت‌اند از تب، کج‌خلقي، بي‌اشتهايي و دشواري در بيدار شدن از خواب. اما نشانه‌هاي شايع در بچه‌هاي بزرگ‌تر و بزرگسالان عبارت است از تب بالا، سردرد شديد، خشکي گردن، حساسيت به نور روشن، خواب‌آلودگي يا مشکل در بيدار شدن، تهوع و استفراغ و بي‌اشتهايي.

مننژيت ويروسي چگونه تشخيص داده مي‌شود؟

مننژيت ويروسي معمولا با تست‌هاي آزمايشگاهي مايع نخاعي بيمار تشخيص داده مي‌شود. اين تست مي‌تواند مشخص کند که بيمار آلوده به ويروس است يا باکتري. علت دقيق مننژيت ويروسي را گاهي با آزمون‌هايي که نشان مي‌دهند چه ويروسي بيمار را آلوده کرده مي‌توان يافت؛ اما شناسايي دقيق ويروس مسبب مننژيت ممکن است دشوار باشد. از آنجا که نشانه‌هاي مننژيت ويروسي شبيه نشانه‌هاي مننژيت باکتريايي است که معمولا شديدتر است و مي‌تواند کشنده باشد، لازم است کساني که مشکوک به داشتن مننژيت هستند مورد مراقبت پزشکي قرار گيرند و مايع نخاعي‌شان آزمايش شود. در موارد شديدتر يا در افرادي که سيستم ايمني ضعيفي دارند ممکن است بستري شدن در بيمارستان لازم باشد.

مننژيت ويروسي چگونه درمان مي‌شود؟

هيچ درمان خاصي براي مننژيت ويروسي وجود ندارد. بيشتر بيماران ظرف دو هفته به‌خودي‌خود بهبود کامل مي‌يابند. استفاده از آنتي‌بيوتيک‌ها در عفونت‌هاي ويروسي کمکي نمي‌کند بنابراين در درمان مننژيت ويروسي سودمند نيستند. پزشک در اين موارد اغلب توصيه مي‌کند بيمار در خانه استراحت کند، مايعات زياد مصرف کند و داروهايي براي کاهش تب و سردرد تجويز مي‌کند.

ويروس چگونه انتشار مي‌يابد؟

ويروس‌هاي مختلفي که موجب مننژيت ويروسي مي‌شوند به شيوه‌هاي گوناگوني انتشار مي‌يابند. آنتروويروس‌ها که شايع‌ترين علت مننژيت ويروسي هستند، در اغلب موارد از طريق تماس مستقيم با مدفوع فرد آلوده منتقل مي‌شوند. ويروس از اين طريق عمدتا در ميان بچه‌هاي کوچکي انتشار مي‌يابد که هنوز نمي‌توانند خودشان را خوب تميز کنند. علاوه بر اين مي‌تواند از همين طريق به افراد بزرگسالي منتقل شود که کهنه يک بچه مبتلا را عوض مي‌کنند. آنتروويروس‌ها و ويروس‌هاي ديگر (مانند ويروس اوريون، آبله مرغان و زونا) از طريق تماس مستقيم يا غيرمستقيم با ترشحات تنفسي (بزاق، خلط سينه يا مخاط بيني) يک فرد آلوده نيز منتقل شود. اين معمولا از طريق روبوسي يا دست دادن با يک فرد مبتلا يا با دست زدن به چيزي که در تماس با او بوده و سپس ماليدن دست به بيني يا دهان اتفاق مي‌افتد. از اين گذشته اين ويروس‌ها مي‌توانند تا چند روز روي سطوح بمانند و مي‌توانند از اشيا نيز به انسان منتقل شوند. هنگامي که فرد آلوده سرفه يا عطسه مي‌کند و قطره‌هايي حاوي ويروس را در هوايي منتشر مي‌کند که ما از آن تنفس مي‌کنيم، ويروس‌ها مي‌توانند به طور مستقيم نيز منتقل شوند.
از زماني که يک نفر آلوده مي‌شود تا زماني که نشانه‌هاي بيماري در او ظاهر مي‌شود (دوره نهفتگي) در مورد آنتروويروس‌ها معمولا بين 3 تا 7 روز طول مي‌کشد. يک فرد آلوده از وقتي نشانه‌هاي بيماري در او ديده مي‌شود تا برطرف شدن نشانه‌ها مي‌تواند بيماري را سرايت دهد. بچه‌هاي کوچک و افرادي که سيستم ايمني ضعيفي دارند ممکن است حتا پس از برطرف شدن نشانه‌ها نيز باز ويروس را سرايت دهند.

آيا با نزديک شدن به بيمار ممکن است آلوده به مننژيت ويروسي شد؟

اگر در اطراف کسي باشيد که مننژيت ويروسي دارد، شما هم ممکن است در خطر آلوده شدن به ويروسي باشيد که او را بيمار کرده است. اما احتمال آنکه عوارض بيماري در شما به حدي برسد که مبتلا به مننژيت شويد، بسيار ضعيف است.

چگونه مي‌توان احتمال ابتلا به ويروس‌هاي مسبب مننژيت ويروسي را کاهش داد؟

مننژيت ويروسي عموما ناشي از آلودگي به آنتروويروس‌هاست. اما علت‌هاي ديگري مانند سرخک، اوريون و آبله مرغان هم وجود دارد. مننژيت ويروسي ممکن است ناشي از ويروس‌هايي که پشه‌ها و حشرات گزنده ديگر منتقل مي‌کنند هم باشد. اقدامات خاص براي پيش‌گيري يا کاهش خطر ابتلا به مننژيت ويروسي بستگي به علت آن دارد:

1. رعايت اصول بهداشتي مي‌تواند انتشار ويروس‌هايي همچون آنتروويروس‌ها، ويروس‌هاي هرپس و ويروس‌هاي سرخک و اوريون را کاهش دهد. پيش‌گيري از انتشار ويروس کار دشواري است، به‌ويژه از آنجا که بعضي افراد آلوده به يک ويروس (مثلا يک آنتروويروس) بيمار نمي‌شوند. اين در حالي است که چنين افرادي هنوز مي‌توانند ويروس را به ديگران منتقل کنند. از اين رو مهم است که اصول بهداشتي در همه حال رعايت شود تا به کاهش احتمال ابتلا به يک ويروس يا انتقال آن به فردي ديگر کمک کند:

- دست‌هايتان را خوب و مرتب بشوييد. اين کار به‌ويژه پس از عوض کردن کهنه بچه، بعد از توالت، سرفه کردن يا فين کردن در دستمال مهم است.

- پاک کردن سطوح آلوده مانند دسته‌هاي مبل، دستگيره درها يا کنترل از راه دور تلويزيون، با آب و صابون و سپس ضدعفوني کردن آنها با محلول رقيق سفيدکننده کلردار نيز مي‌تواند انتشار ويروس‌ها را کاهش دهد. اين محلول را مي‌توان با مخلوط کردن يک چهارم فنجان سفيدکننده با 16 فنجان آب تهيه کرد.

- هنگام سرفه جلوي دهان‌تان را بگيريد. ويروس‌هاي مسبب مننژيت مي‌توانند با تماس مستقيم و غيرمستقيم با ترشحات تنفسي منتقل شوند، بنابراين گرفتن جلوي دهان به هنگام سرفه با دستمال بسيار مهم است. اگر دستمال نداريد بازويتان را جلوي دهان‌تان بگيريد. پس از استفاده از دستمال آن را دور بريزيد و دست‌هايتان را بشوييد.

- از روبوسي يا استفاده از ليوان مشترک، ظروف غذاخوري، ماتيک يا لوازم مشابه با افراد بيمار يا با ديگران هنگامي که خودتان بيمار هستيد خودداري کنيد.

2. واکسينه شدن ازجمله اجراي برنامه واکسيناسيون دوران کودکي مي‌توان از کودکان در برابر بعضي بيماري‌هايي که ممکن است منجر به مننژيت ويروسي شوند، محافظت کند. اين شامل واکسن‌هاي سرخک و اوريون و آبله مرغان است.

3. جلوگيري از نيش پشه و ساير حشرات گزنده که حامل بيماري‌هاي قابل انتقال به انسان هستند نيز مي‌تواند به کاستن خطر ابتلا به مننژيت ويروسي کمک کند.
4. اگر در خانه يا اطراف خانه‌تان موش داريد، اقدامات احتياطي لازم براي پاک‌سازي و کنترل کوريومننژيت لنفوسيتي را رعايت کنيد.

www.cdc.gov/meningitis

همه‌گيرشناسي مننژيت

ظاهرا همه‌گيرشناسي مننژيت پديده‌اي نسبتا جديد است. نخستين شيوع گسترده مننژيت که در تاريخ ثبت شده مربوط به ژنو در سال 1805 است. به مدت کوتاهي پس از آن چندين همه‌گيري ديگر در اروپا و ايالات متحده توصيف شد و نخستين گزارش از همه‌گيري مننژيت در آفريقا مربوط به سال 1840 است. همه‌گيري اين بيماري در آفريقا در قرن بيستم به مراتب رايج‌تر و با نيجريه و غنا در سال‌هاي 1905 تا 1908 آغاز شد. اگرچه مننژيت از آن بيماري‌هايي است که حتما بايد گزارش شود، آمار دقيقي از وقوع آن در دست نيست.

ميزان ابتلاي مردم به مننژيت باکتريايي در کشورهاي غربي 3 نفر از هر 100 هزار نفر در سال است. بررسي‌ها نشان داده‌اند که مننژيت‌هاي ويروسي با نرخ 9/10 نفر در هر 100 هزار نفر به مراتب شايع‌ترند و اغلب در تابستان ديده مي‌شوند. در آفريقاي زير صحرا همه‌گيري‌هاي گسترده مننژيت باکتريايي در فصل خشک اتفاق مي‌افتد و از همين رو به آن «کمربند مننژيت» مي‌گويند. در اين مناطق که از خدمات پزشکي مناسبي برخوردار نيست، نرخ سالانه ابتلا به مننژيت 500 نفر در هر 100 هزار نفر اعلام شده است. جديدترين همه‌گيري که نيجريه، نيجر، مالي و بورکينافاسو را فراگرفته از ژانويه 2009 آغاز شده است. مننژيت‌هاي باکتريايي در مناطقي به شکل همه‌گيري درمي‌آيند که افراد زيادي براي نخستين بار يکجا جمع شوند مانند سربازخانه‌هاي ارتش هنگام بسيج قوا، خوابگاه‌هاي دانشجويي و زيارت سالانه حج.

تماشاخانه