نگاهی به 20 ماه رابطه «کجدار و مریز» ایران و طالبان

رابطه "کجدار و مریز" ایران و طالبان تا چه زمانی تداوم خواهد یافت؟ و آیا با توجه به تجربه نه چندان موفق دولتداری طالبان در 20 ماه گذشته و نیز تنش های مرزی بین دو کشور، ایران از طالبان ناامید شده و به سمت گروه های مخالف آن حرکت خواهد کرد؟

به گزارش عصرایران، این سوالی است که " حمزه بولتایف" محقق ارشد موسسه مطالعات بین المللی پیشرفته در دانشگاه "اقتصاد و دیپلماسی جهانی" در تاشکند، ازبکستان تلاش کرده است به آن پاسخ دهد.

در مقاله ای که از این محقق بین المللی در وبگاه "دیپلمات" منتشر شده آمده است:

در چند سال گذشته روابط ایران و طالبان بسیار قوی بوده است. هنگامی که کابل در اوت سال 2021 به دست طالبان افتاد، رهبران ایران به طور تلویحی و صریح از خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان و از واقعیت جدید سیاسی در افغانستان استقبال کردند. ایران یکی از معدود کشورهایی بود که سفارت خود را در زمان تسلط طالبان در کابل باز نگه داشت و این مساله نشان دهنده انتظارات بزرگ ایران از طالبان بود.

با این وجود، رفتارهای غیرحرفه ای اخیر طالبان در مرزهای ایران و فقدان ظرفیت این گروه برای ایجاد یک حکومت واقعی و رسیدگی به بحران های شدید اجتماعی-اقتصادی در افغانستان، ممکن است بر روابط این گروه با تهران سایه بیاندازد. واکنش نگران‌کننده جامعه جهانی به تصمیم‌های سیاسی اخیر طالبان، علاوه بر افزایش حملات تروریستی در کشور، پرسش‌هایی را در مورد توانایی حکومت طالبان در تامین امنیت مردم افغانستان یا تضمین آن برای همسایگان این کشور نیز ایجاد کرده است.

مسلما تهران از تجربه 1 سال و نیمه حکومت طالبان ناامید شده است. به این ترتیب، ایران ممکن است با توجه به ناکامی طالبان در رسیدگی به طیفی از مسائل امنیتی و اجتماعی، قصد فاصله گرفتن از دولت طالبان در کابل را داشته باشد.

چالش های امنیتی

دولت طالبان نتوانسته است به اندازه کافی نظم در افغانستان را تامین و حفظ کند، که منجر به مشکلاتی در حفظ روابط همسایگی با ایران شده است. در طول حکومت کنونی طالبان در افغانستان، علاوه بر چندین درگیری جزئی مرزی بین نیروهای مرزی طالبان و مرزبانان ایرانی، سه درگیری مرزی بزرگ بین دو طرف رخ داده است که عموما ناشی از بی تجربگی و رفتارهای غیرحرفه ای مرزبانان طالبان بوده است.

اولین حادثه جدی در دسامبر 2021 در روستای شنگلک از توابع شهرستان هیرمند رخ داد. کشاورزان ایرانی که سعی داشتند از دیوارهای روستا عبور کنند در حالی که هنوز در خاک ایران بودند، به اشتباه هدف تیراندازی نیروهای مرزی طالبان قرار گرفتند. بلافاصله پس از این درگیری، سعید خطیب زاده، سخنگوی وقت وزارت امور خارجه ایران در بیانیه ای گفت که "سوء تفاهم بین مرزنشینان" باعث درگیری شده است.

 رسانه‌های ایران گزارش دادند که به نظر می رسد نیروهای مرزی طالبان که مهارت کافی ندارند، عامل اصلی چنین حوادثی باشند، زیرا «مرزبانان طالبان با پیچیدگی‌های مرزهای ایران و افغانستان ناآشنا بوده» و نمی دانستند دیوار کشیده مرز بین دو کشور نیست بلکه این دیوار در داخل قلمرو ایران ساخته شده است.

رویداد دوم در آوریل 2022 روی داد. ایران و نیروهای مرزی طالبان در ولسوالی قلعه هرات با هم درگیر شدند و پس از آن ایران پاسگاه مرزی خود را بست. پس از وقوع این درگیری، ارتش ایران خودروهای نظامی خود را در مرز مستقر کرد. هر دو طرف یکدیگر را به خاطر شروع درگیری سرزنش کردند. به گفته ایرانیان « درگیری زمانی آغاز شد که نیروهای طالبان... سعی کردند پرچم خود را به اهتزاز درآورند. ... با درک نادرست از خط مرزی، چون نیروهای طالبان تصور می کنند که دیوار کشیده شده در داخل قلمرو ایران، مرز بین ایران و افغانستان است.»

حادثه سوم در جولای 2022 روی داد. پس از تیراندازی در مرز در استان نیمروز افغانستان، یک سرباز افغان کشته و یک سرباز زخمی شد. زمانی که نیروهای طالبان تلاش کردند پرچم خود را در درون خاک ایران به اهتزاز درآورند، همین سناریو تکرار شد. در حالی که خبرگزاری های ایران عمدتا از استفاده از زبان جنگ طلبانه و معرفی طالبان به عنوان مسئول خودداری می کردند، شهریار حیدری، نماینده مجلس شورای اسلامی در گفت و گو با خبرگزاری کار ایران (ایلنا) گفت: «در صورت تکرار این تخلفات باید با قاطعیت نیروهای نظامی و مرزبانی برخورد شود.»

یکی از دلایل عدم مخالفت جدی ایران با گروه طالبان، تهدید ناشی از فعالیت داعش شاخه خراسان (ISKP) در منطقه است که اعلام کرده ایران و شیعیان افغانستان (قوم هزاره) در نوک پیکان حملات این گروه خواهد بود؛ با این حال، افزایش قابل توجه حملات تروریستی در افغانستان، علاوه بر حوادث مرزی فوق، ممکن است بر جمع بندی ایرانیان به توانایی طالبان برای مدیریت تهدید ناشی از داعش خراسان تاثیر بگذارد. بر اساس گزارش ها، از اوت 2021، گروه های مختلف تروریستی در افغانستان دست کم 224 حمله انجام داده اند. در سه ماهه دوم سال 2022، داعش مسئولیت 80 حمله آن را بر عهده گرفت و فعال ترین سازمان تروریستی در افغانستان باقی ماند. 

بدتر شدن وضعیت امنیتی، آسیب پذیری اقلیت ها از جمله هزاره ها، شیعیان و صوفی ها را در برخی استان های افغانستان افزایش داده است. برای مثال، در آوریل 2022 یک سری انفجارها در مزارشریف، کابل و قندوز به طور خاص این جوامع اقلیت را هدف قرار داد.

معضلات اجتماعی

اقدامات اجتماعی بحث برانگیز اخیر توسط دولت طالبان با محکومیت جهانی روبرو شده است. برای بسیاری، از جمله ایران، این حرکت ها اعتبار طالبان را به عنوان یک شریک در افغانستان تنزل می دهد. در 24 دسامبر 2022، علاوه بر ممنوعیت رفتن زنان به دانشگاه، به دستور وزارت تحصیلات عالی طالبان، زنان از کار در سازمان‌های غیردولتی نیز منع شدند. این اقدامات توسط جامعه جهانی از جمله جهان اسلام به شدت محکوم شد. چنین سیاست کوته بینانه ای ممکن است وضعیت امنیتی را بدتر کند و همچنین صلح شکننده را به خطر بیندازد. این به نوبه خود ممکن است نگرش ایران را هم نسبت به طالبان تغییر دهد.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در 19 ژانویه 2023 نسبت به تحولات اخیر در افغانستان ابراز نگرانی کرد. بر اساس گزارش رسانه ها، وی و مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه هر دو اعلام کردند که «ممنوعیت دسترسی زنان به تحصیل هیچ توجیه مذهبی ندارد. » در داخل افغانستان هم رهبران برجسته جناح های مختلف، از جمله گلبدین حکمتیار نیز از تصمیم طالبان برای ممنوعیت زنان از تحصیل انتقاد کردند.
به همین ترتیب، نگرانی از حکومت طالبان در بیانیه مشترک صادر شده در جریان سفر ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران به پکن در فوریه  2023 بازتاب یافت و این دو رهبر «از هیات حاکمه افغانستان خواستند تا با مشارکت معنادار همه گروه های قومی و سیاسی و رفع تبعیض علیه زنان، اقلیت ها و مذاهب، یک دولت فراگیر تشکیل دهند.»

آیا ایران از طالبان فاصله می گیرد؟

تحولات اخیر مرتبط با روابط تهران با احمد مسعود - رهبر "جبهه مقاومت ملی" افغانستان،  این سوال را ایجاد کرده است که آیا ایران در حال فاصله گرفتن از طالبان به نفع روابط نزدیکتر با جبهه مقاومت ملی افغانستان است؟

ایران در حال حاضر سطحی از همکاری با احمد مسعود را حفظ کرده است. در جولای سال گذشته، حسن کاظمی قمی، فرستاده ویژه رئیس جمهوری ایران در امور افغانستان، از مسعود تمجید کرد و گفت: «او نماینده بخشی جدایی ناپذیر از جامعه افغانستان است.» به نظر می‌رسید که قمی با این اظهارات، ادعاهای طالبان را مبنی بر اینکه مسعود برای منافع ایالات متحده کار می‌کند، رد کرده است.

پیش از این، در ژانویه 2022، تهران نشستی را با مسعود و امیرخان متقی وزیر امور خارجه دولت طالبان در خاک ایران ترتیب داد که پس از آن متقی ویدیویی را در توییتر منتشر کرد و نوشت: «ما با فرمانده اسماعیل خان و احمد مسعود و دیگران ملاقات کردیم. افغان‌ها در ایران می‌توانند بدون هیچ نگرانی به افغانستان بیایند و زندگی کنند.» 

شرکت محمدتقی صابری سفیر ایران در تاجیکستان به همراه چند تن از دانشگاهیان ایرانی در دهمین گفتگوی امنیتی هرات که در اواخر نوامبر 2022 در دوشنبه برگزار شد، رویداد مهمی به نظر می رسید. یکی از سخنرانان اصلی این گردهمایی احمد مسعود بود. در این نشست محمدعلی بهمن‌قاجار، یکی از محققان برجسته ایرانی،استدلال کرد که «حکومت طالبان به ایجاد صلح و حکومت باثبات در افغانستان منجر نشده است». این نشان می‌دهد که دست‌کم برخی از پژوهشگران ایرانی از دولت طالبان به دلیل ناکامی در رسیدگی به مسائل مهم افغانستان ناامید شده اند.

به نظر می رسد که حفظ رابطه با مسعود به چند دلیل در راستای منافع تهران باشد:

نخست، ایران علاقه مند به حفظ یا حتی تقویت نفوذ خود بر جبهه مقاومت ملی افغانستان است، زیرا درخواست‌های فزاینده‌ای از سوی جامعه بین‌المللی مبنی بر حمایت کامل از این گروه وجود دارد و استدلال می‌کنند که این گروه می‌تواند سنگر غرب در افغانستان باشد. بنابراین به نظر می رسد تهران نسبت به فعال بودن مسعود و سایر اعضای برجسته جبهه مقاومت ملی از جمله امرالله صالح و رئیس روابط خارجی  این جبهه وعلی نظری، مسئول فعالیت های جمع آوری کمک های مالی از طریق مصاحبه ها و تبلیغات رسانه های اجتماعی، هوشیارتر است.

دوم، جبهه مفاومت ملی عمدتا متشکل از چندین گروه قومی در افغانستان مانند هزاره‌ها، تاجیک‌ها، شیعیان و سایر جمعیت‌های فارسی‌زبان است. از این رو، از منظر تهران، باید به حمایت از این گروه ها به دلیل پیوندهای تاریخی و همچنین نزدیکی فرهنگی، زبانی و مذهبی ادامه داد. این امر به جلوگیری از واکنش گسترده در داخل ایران به دلیل پیوندهای آن با طالبان کمک می کند، زیرا برخی از ایرانیان فکر می کنند که طالبان دشمن آنهاست و هنوز خاطره حمله این گروه به کنسولگری ایران در مزار شریف را فراموش نکرده اند. جدای از آن، بر اساس اظهارات برخی از مقامات عالی رتبه ایران، از رهبری ایران گرفته تا فرستاده ویژه این کشور در افغانستان، تهران به وضوح علاقه مند است که با همه طرف ها در افغانستان، اعم از دولت طالبان و مخالفان آن به منظور جلوگیری از انحصار قدرت در دست یکی از طرفین، تعامل داشته باشد. 

واقعیت اقتصادی

جست‌وجوی فرصت‌های اقتصادی جدید، نیاز تهران را به داشتن یک شریک قوی در افغانستان افزایش می‌دهد.

در چند سال گذشته، اقتصاد ایران به شدت تحت تاثیر تحریم های آمریکا قرار گرفته است. این کشور مدت هاست که به دنبال فرصت های اقتصادی جدید فراتر از مرزهای شرقی خود بوده است. حمایت متوازن ایران از طالبان نه تنها می تواند به منافع اقتصادی این کشور در افغانستان، بلکه به معنای وسیع تر، روابطش با چین نیزکمک کند. با توجه به موقعیت جغرافیایی افغانستان بین چین و ایران، بسیار مهم است که ایران برای تقویت اقتصاد خود از طریق تجارت با چین و استفاده از افغانستان به عنوان کریدور حمل و نقل، روابط خوبی با افغانستان داشته باشد.

علاوه بر این، طی دهه گذشته افغانستان جزو پنج مقصد اصلی صادرات کالاهای ایرانی بوده است، اما صادرات ایران در سال 2022 نسبت به سال قبل از آن 40 درصد کاهش داشته است. با این حال، همانطور که رئیس دفتر مشهد اتاق بازرگانی مشترک ایران و افغانستان اعلام کرده، حجم مبادلات تجاری ایران و افغانستان تا دسامبر 2022، 25 درصد افزایش یافته است. 

به گفته علاءالدین میرمحمدصادقی، نایب رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و افغانستان، که نسبت به تجارت بین دو کشور بسیار خوشبین است، در صورت عمل به وعده های مقامات طالبان، تجارت دوجانبه به طور بالقوه می تواند به 3 میلیارد دلار برسد. همچنین سفیر ایران در افغانستان در اکتبر 2021 تمایل کشورش را برای سرمایه گذاری در بخش های انرژی، حمل و نقل، معدن، تجارت و سلامت در افغانستان اعلام کرد.

نتیجه گیری

واکنش ایران به نارضایتی های اجتماعی فزاینده و وخامت اوضاع امنیتی در افغانستان، همراه با چندین درگیری مرزی، نشان می دهد که انتظارات تهران از طالبان برآورده نشده است. با این حال، ناامیدی از طالبان ممکن است مانع از ادامه همکاری های عملی ایران با طالبان نشود، زیرا همکاری با این جنبش فراتر از مرزهای امنیتی است و شامل چالش هایی از مسائل حقابه هیرمند گرفته تا مهاجرت و قاچاق مواد مخدر است.

علاوه بر این، نگرش مثبت تهران نسبت به احمد مسعود و تلاش برای حفظ سطحی از ارتباط با جبهه مقاومت ملی را نمی توان به سادگی به عنوان آمادگی ایران برای قربانی کردن روابط خود با طالبان تفسیر کرد. با این حال، بر اساس عواملی که در بالا ذکر شد، تهران احتمالا انتظارات خود را از طالبان تعدیل کند.

همانطور که تهران به طور فزاینده ای به دنبال فرصت های اقتصادی جدید در مرزهای شرقی خود است، افغانستان همچنان یک شریک مهم برای ایران باقی خواهد ماند و تا زمانی که بر اساس واقعیت های میدانی، جنبش طالبان قدرتمندترین عامل در افغانستان است، حفظ روابط عملگرایانه با این گروه یک تصمیم منطقی برای تهران است.

بیشتر بخوانید:

7 نکته درباره یک تصمیم احمقانه: نژاد پرستی شاخ و دم ندارد

داستان یک دیوار مرزی/ چرا "زهک" سیستان و بلوچستان محل درگیری مرزی با طالبان شده است؟

سفارت افغانستان در ترکیه در اختیار طالبان قرار گرفت

واگذاری سفارت افغانستان در تهران به طالبان (+عکس) / انتقاد جبهه مقاومت ملی

تماشاخانه

کشف مجموعه پر رمز و راز اشیاء تاریخی در موزه هرمیتاژ / اشیائی که با طلسم و جهانی دیگر در ارتباط بودند (فیلم)

داستان غم‌انگیز کودکی در غزه : «می‌خواهم روی پای مادرم بخوابم» / خبرنگار او را در شرایطی عجیبی پیدا کرد (فیلم)

فیلم های دیگر