نهاد خانواده ؛ فروپاشی یا دگردیسی ؟

عصر ایران؛ سجاد بهزادی - نه تنها در ایران بلکه در تمام دنیا، سالهاست که "خانواده هسته ای" به شکل قدرت مند تری جای خود را به "خانواده سنتی" داده است و این نهاد اجتماعی شکل جدیدی از هویت وجودی خود را تجربه می کند. 

حالا جمیله علم الهدی همسر رئیس دولت سیزدهم اعتقاد دارد "نهاد خانواده در حال فروپاشی است... و آن چیزی که می‌ترسیدم با بمب‌های هسته‌ای اتفاق بیفتد به وسیله فساد و فحشا در حال رخ دادن است."

خانواده از ابتدای تاریخ تاکنون، به عنوان مهم ترین نهاد اجتماعی، زیربنای جوامع و خاستگاه فرهنگ ها، تمدن ها و تاریخ بشر بوده است. اگر امروز همسر رئیس دولت هشدار می دهد"نهاد خانواده در حال فروپاشی است..." این همان مسئله ای است که سالها قبل تر بسیاری از جامعه شناسان و صاحبنظران بارها به آن پرداخته بودند وحتی در مواردی به سیاه نمایی نیز متهم می شدند.

از سویی دیگر علی اکبر صالحی عضو هیات علمی دانشگاه شریف نیز، به تازگی از ناکامی انقلاب ایران در حوزه فرهنگی و از دست رفتن جوانان سخن گفته است.

بخش هایی از سخنان وی که سال ها در بخش های ارشد نظام جمهوری اسلامی دارای مسئولیت بوده اند را نیز با هم مرور می کنیم: "ما جوانان خود را داریم از دست می دهیم. دیگران اذهان آنها را با شیوه های امروزی ربودند چون ما نیامدیم به چراها پاسخ دهیم. بخشنامه ای با جوانان برخورد کردیم. ما بعد از انقلاب از باب مناسک در دین وارد شدیم به جای اینکه از محتوا و مفاهیم وارد شویم...انقلاب اسلامی گرچه در بسیاری از حوزه ها موفق عمل کرد اما در حوزه فرهنگی موفق نبود و یکی از علل آن هم این است که ما به چراها پاسخ ندادیم و بخشنامه ای با جوانان برخورد کردیم."

حالا مسئله را از منظری دیگر واکاوی می کنیم. پرسش مهم اینکه آیا واقعا خانواده در حال فروپاشی است و جوانان نیز در حال از دست رفتن هستند؟ برای پاسخ به این پرسش باید تعریف خانواده را با هم مرور کنیم.

به اعتقاد نویسنده همچنان لایه هایی از قدرت نمی خواهد به باز تعریف مفهوم خانواده کمتر اعتنایی نشان دهند. این لایه سنتی در بدنه سخت قدرت نمی خواهد بپذیرد که نه تنها در ایران، بلکه در تمام دنیا "خانواده هسته ای" به شکل قدرت مند تری در حال گسترش است و دیگر کارکردهای سنتی گذشته را ندارد. 

دیگر نمی توان "خانواده را به مثابه سازه ای ایدئولوژیک" دانست که پدرسالارانه به جلو حرکت می کند. برخی از صاحبنظران حتی اعتقاد دارند ما از خانواده هسته ای نیز در بسیاری از موارد عبور کرده ایم و به "خانواده مدنی" رسیدیم و امروز حتی از شکل تازه تری از تعریف خانواده به میان می آید.

خانواده به آن مفهوم سنتی که ما در ایران به یاد داریم، جایگاه قبلی را دیگر ندارد اما این الزاما نمی تواند به معنای فروپاشی خانواده در ایران باشد. جوان امروز چموش و عصیان گر شده است و این الزاما به معنی از بین رفتن جوانان هم نیست. 

جوانان و فرزندان در خانواده آماده جهش و فرار از رویکرد سنتی مفهوم خانواده هستند اما بخشی از ساختار هرگز آماده پذیرش این تحول بزرگ نبوده است و رفتارگرایی جدید جوانان را بر نمی تابد.

کارهای فرهنگی و رویکرد اجتماعی ما در این زمینه هم ایستا بوده است و هرگز برای جوانان امروز دل ربا و پذیرفتنی نشد. بخش مهمی از خانواده های  ایرانی با طلاق عاطفی مواجه هستند و یا در ازدواج سفید روزگار را سپری می کنند اما همان هایی هم که در قالب یک خانواده هسته ای باقی مانده اند نیز رفتاری متناقض با رویکرد سنتی دارند.

بخش بزرگی از جوانان ایرانی، دیگر حتی خود را در ذیل طبقه متوسط رو به پایین هم نمی بینند و این امر سبب شده است، خانواده ها تجربه زیستی متفاوتی را سپری کنند.

 زندگی در فقر چیزی نیست که یک خانواده را همچنان متعهد به آرمان های سنتی و پدرسالارانه نگه دارد. بر اساس داده‌های جدید بانک جهانی، میزان فقر شهروندان ایران از ۲۰ درصد در سال ۲۰۱۱ به بیش از  ۲۸درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است.بانک جهانی همچنین اعلام کرد که ۴۰ درصد ایرانیان در معرض فقیر شدن قرار دارند. 

خانواده در ایران می خواهد رهایی بخش باشد اما نمی تواند. فقر از یک طرف و ساختارهای سنتی از طرفی دیگر، نقش دست انداز برای خانواده بازی می کند. خانواده در ایران بیش از هر زمان دیگر آسیب دیده است. گفتگو در درون اعضاء شکل نمی گیرد.

بحران اعتیاد و طلاق در بسیاری از لایه های جامعه به امری عادی بدل شده است. نام این بحران اگر فروپاشی است، دولت ها چه سهمی از این فروپاشی دارند و اگر دگردیسی نهاد خانواده است، دولت ها چقدر آماده پذیرش باز تعریف مفهوم خانواده هستند؟

بیشتر بخوانید:

دمکراسی در تنگنا

شب یلدا/ فردای روشن

فروپاشی خانواده، در ایران بیشتر است یا در غرب؟!

جامعه ایران و « درماندگی آموخته شده »

نگران از آينده و چشم انتظار اميدها

19درصد خانوارهای ایرانی تک فرزند هستند

تماشاخانه

داستان غم‌انگیز کودکی در غزه : «می‌خواهم روی پای مادرم بخوابم» / خبرنگار او را در شرایطی عجیبی پیدا کرد (فیلم)

قوچ‌مستی آغاز شده / قوچ‌های مست حواس‌شان به شکارچی‌ها نیست / نگرانی‌‌‌ها از شکار بیرحمانه (فیلم)

فیلم های دیگر