مشکل بلع غذا؛ از علت تا درمان

بلع به‌ظاهر ساده اما در واقع بسیار پیچیده است. مغز، چندین عصب و عضله و دو دریچه عضلانی در انجام عمل بلع دخیل‌اند. دیس‌فاژی (dysphagia) واژه‌ای است که برای مشکل بلع استفاده می‌شود.

در زمان بلع، عضلات و اعصاب زیادی در کنار هم کار می‌کنند تا غذا و نوشیدنی از دهان وارد معده شما شود. زمانی که مشکلی در عملکرد آنها ایجاد شود، بلع آهسته و با ناراحتی انجام می‌شود. به همین دلیل ممکن است در زمان بلعیدنِ آب، غذا یا حتی بزاق‌ دهان دچار سرفه یا خفگی شوید.

به گزارش چطور، بیشتر افراد می‌دانند که مشکل در بلعیدن غذا چه حسی دارد. مثلا وقتی سریع غذا بخورید و احساس کنید که غذا وارد مسیر اشتباهی شده است یا حس کنید چیزی در گلویتان گیر کرده است و گلویتان را صاف کنید، دچار مشکل بلع شده‌اید.

هرچند این احساس ناخوشایند است، معمولا نگران‌کننده نیست. بااین‌حال ممکن است مشکل بلع علامت مسئله‌ای جدی هم باشد. اختلال بلع یکی از علائم شایع سکته مغزی است. مشکل بلع درمان‌نشده احتمال ورود غذا و مایعات به مسیر هوایی را افزایش می‌دهد و ممکن است موجب عفونت ریه و ذات‌الریه شود.

انواع مشکل بلع

اختلال بلع با توجه به مشکلات اصلی آن به ۳ نوع تقسیم می‌شود. بلیعدن مثل این است که غذا و مایعات به‌سمت معده شما سفر می‌کنند. ۳ بخش اصلی در این مسیر وجود دارد: دهان، گلو (حلق) و لوله غذایی به‌نام مری که به معده متصل می‌شود. ایجاد مشکل در هرکدام از این بخش‌ها ممکن است موجب آهسته‌شدن، سختی یا غیرممکن‌شدن بلع شود.

• مشکل بلع دهان: مشکل در دهان شماست. فک، دندان و زبان در کنار هم با جویدن غذا را به تکه‌های کوچک‌تر خرد می‌کنند. غدد بزاقی با تولید براق غذا را نرم می‌کنند تا به‌راحتی از هم جدا شود.
• مشکل بلع دهانی‌حلقی: مشکل در گلوی شماست. بعد از اینکه دهان غذا را آماده کرد، زبان آن را به پشت گلو هل می‌دهد. حنجره بسته می‌شود تا غذا و مایعات وارد مسیر هوایی نشوند و مسیر خود را به‌سمت مری ادامه دهند. مشکل بلع دهانی‌حلقی مشکل بلع انتقالی هم نامیده می‌شود، به این معنی که مشکل در انتقال غذا از دهان به گلو ایجاد می‌شود.
• مشکل بلع مری: مشکل در مری شماست. مری غذا و مایعات را با حرکات موجی شکل فشار می‌دهد تا به معده برسند.

علت مشکل بلع

هر اختلال، بیماری یا وضعیتی که عضلات و اعصاب را درگیر کند، ممکن است موجب مشکل بلع شود.

۱. اختلالات سیستم عصبی و مغز

بیماری و آسیبی که بر سیستم عصبی و مغز اثر می‌گذارد، شاید مشکل بلع را در پی داشته باشد. بعضی از این بیماری‌ها عبارت‌اند از:

• اسکلروز جانبی آمیوتروفیک یا ال.ای.اس (ALS): نوعی بیماری که اعصاب کنترل‌کننده عضلات را ضعیف می‌کند.
• تومور مغزی: توموری که در مغز رشد می‌کند و می‌تواند پیام‌های عصبی عامل حرکت عضلات را مختل کند.
• فلج مغزی: نوعی اختلال پیشرفته که حرکت و هماهنگی عضلات را سخت می‌کند.
• زوال عقل: نوعی حالت روانی مربوط به بیماری‌های مختلف است که در تفکر و هماهنگی عضلات مشکل ایجاد می‌کند.
• مالتیپل اسکلروز یا ام.اس (MS): نوعی بیماری خودایمنی که به اعصاب مغز و نخاع آسیب می‌زند. در بیماری خودایمنی، سیستم ایمنی بدن به سلول‌های سالم بدن حمله می‌کند.
• بیماری پارکینسون: موجب می‌شود بافت مغز تخریب شود و مشکلات حرکت و هماهنگی را ایجاد می‌کند.

۲. اختلالات عضلانی

بیماری‌هایی که از کمک‌کردن عضلات سرو‌گردن به بلع جلوگیری می‌کنند، از جمله:

• آشالازی: نوعی اختلال نادر است که عضلات پایین مری آرام نمی‌شوند تا غذا فرصت ورود به مری را پیدا کند.
• اسپاسم کریکوفارنکس: اسپاسم (انقباضات غیرمعمول) زمانی اتفاق می‌افتد که عضلات بالای مری بیش‌ از‌ اندازه فشرده می‌شوند و احساس می‌کنید چیزی در گلویتان گیر کرده است.
• اسپاسم مری: زمانی اتفاق می‌افتد که عضلات مری بیش از اندازه فشرده می‌شوند.
• دیستروفی عضلانی: گروهی از بیماری‌های ارثی هستند که موجب می‌شوند عضلات به‌مرور زمان ضعیف شوند.
• میاستنی گراویس: نوعی بیماری خودایمنی که ارسال پیام عصبی به عضلات را مختل و کنترل عضلات را سخت می‌کند.
• میوزیت: نوعی بیماری خودایمنی که به‌سبب آن عضلات گلو و مری ضعیف می‌شوند.
• اسکلرودرمی: نوعی بیماری خودایمنی که در مری بافت زخم ایجاد می‌کند. این بافت سفت از فشرده‌شدن عضلات مری و حرکت غذا به‌سمت مری جلوگیری می‌کند.

۳. مشکل باریک‌شدن یا انسداد

شرایطی که انسداد ایجاد می‌کنند یا موجب می‌شوند گلو و مری خیلی باریک شوند، ممکن است بلع را سخت کنند مانند:

• سرطان: تومورهای سر و گردن ممکن است مانع بلع غذا شوند. سرطان مری شایع‌ترین نوع سرطان است که مشکل بلع ایجاد می‌کند.
• ازوفاژیت ائوزینوفیلیک: زمانی اتفاق می‌افتد که تعداد زیادی از گلبول‌های سفید در مری جمع و موجب سختی آن شوند.
• دیورتیکول مری: نوعی کیسه که در پوشش مری تشکیل می‌شود و ممکن است تکه‌های غذا در این کیسه جمع شوند و این حس را ایجاد کنند که چیزی در گلو گیر کرده است. شایع‌ترین نوع این عارضه دیورتیکول زنکر است.
• بیماری بازگشت اسید یا گرِد (GRED): اسید معده ممکن است به‌سمت مری حرکت کند و جای زخم ایجاد کند. این جای زخم شاید موجب تنگ‌شدن یا تحریک مری (مری بارت) شود. این شرایط بلع را سخت و دردناک می‌کند.

عوامل دیگر

عفونت‌هایی مثل گلوردرد استرپتوکوکی (لوزه باکتریایی) می‌توانند درد و التهابی ایجاد کنند که موجب مشکل در بلعیدن غذا شود. همچنین ممکن است مشکل بلع بعد از جراحی سر و گردن و درمان‌های دیگر هم اتفاق بیفتد. مثلا پرتودرمانی سرطان سر و گردن تومورها را تخریب می‌کند، اما می‌تواند به بافت‌های دخیل در فرایند بلع هم آسیب بزند.

عوامل زمینه‌ساز مشکل بلع

پیری موجب مشکل بلع نمی‌شود، اما از عوامل زمینه‌ساز اصلی است. عضلات با افزایش سن ضعیف می‌شوند و احتمال آسیب‌دیدن آنها بیشتر است. همچنین احتمال پیشرفت بیماری‌های عصبی مرتبط با مشکل بلع با افزایش سن بیشتر می‌شود.

عوارض درمان‌نکردن مشکل بلع

اختلال بلع اگر بدون درمان رها شود، ممکن است کشنده باشد یا مشکلات جدی در پی داشته باشد مانند:

• پرهیز از خوردن و نوشیدن به‌دلیل ترس از خفگی؛
• کم‌آبی بدن؛
• سوء‌تغذیه؛
• خفگی؛
• آسپیراسیون خاموش و ذات‌الریه اسپیره‌ای.

زمان مراجعه به پزشک

اگر چند بار دچار مشکل بلع شدید، به پزشک مراجعه کنید. اگر مشکل تنفسی دارید یا فکر می‌کنید چیزی در گلویتان گیر کرده است، به اورژانس (۱۱۵) مراجعه کنید. ضعف ناگهانی عضله، فلجی و ناتوانی در بلع علائم اورژانسی‌اند.

بعضی از علائمی که ممکن است نشانه مشکل در بلعیدن غذا باشند، عبارت‌اند از:

• خفگی مکرر ناشی‌ از غذا؛
• طول‌کشیدن قورت‌دادن بیش از چند ثانیه؛
• درد هنگام بلع؛
• ذات‌الریه مکرر که یعنی غذا وارد ریه شده است.

تشخیص مشکل بلع

پزشک درباره علائم شما می‌پرسد و معاینات بالینی را انجام می‌دهد. ممکن است پزشک برای بررسی بخش‌هایی از سر و گردن که در بلع نقش دارند، آزمایش‌هایی تجویز کند از جمله:

• آزمایش بلع باریوم (ازوفاگرام): رادیولوژیست به شما محلول باریوم می‌دهد که بنوشید تا گلو و مری شما به‌خوبی در تصویربرداری پرتوی ایکس مشخص شود. فیلمی با پرتوی ایکس تهیه می‌شود که نحوه عملکرد مری در زمان بلع باریوم را نشان می‌دهد.
• ازوفاگودئودنوسکوپی (EGD) یا اندوسکوپی فوقانی: متخصص گوارش از گلو، مری و معده شما عکس می‌گیرد. این روش می‌تواند باریک‌بودن، وجود تومور و بیماری‌های مثل بارت را مشخص کند.
• لارنگوسکوپی: متخصص گوش‌و‌حلق‌وبینی وسیله‌ای را در بینی شما قرار می‌دهد تا بی‌نظمی‌های گلو و جعبه صوتی را بررسی کند.
• بلع باریوم تغییریافته: متخصص گفتار به شما غذا و نوشیدنی آغشته به باریوم می‌دهد تا ببلعید. در زمان جویدن و بلعیدن غذا فیلم پرتوی ایکس تهیه می‌شود و عملکرد دهان، گلو و مری شما مشخص می‌شود.
• ارزیابی اندوسکوپی فیبر نوری بلع (FEES): متخصص گفتار دوربینی در بینی شما قرار می‌دهد تا جعبه صوتی و بالای مری شما را ببیند. به‌محض قرارگرفتن دوربین، مایع یا غذای حاوی نوعی رنگ مصرف می‌کنید که در تصویربرداری مشخص می‌شود. در این شرایط فرایند بلع شما مشاهده و ورود غذا به مسیر هوایی بررسی می‌شود.
• مانومتری مری: متخصص گوارش لوله‌ای را از بینی وارد مری می‌کند. به‌محض اینکه لوله در جای خودش قرار گرفت، آب می‌نوشید. لوله به یک ثبت‌کننده فشار متصل است که انقباضات مری در زمان بلع مایع را اندازه‌گیری می‌کنند.
• آزمایش امپدانس و پی.اچ (pH): در این آزمایش مشخص می‌شود که آیا بازگشت اسید عامل مشکل بلع است یا خیر.

درمان مشکل بلع غذا

درمان مشکل بلع با توجه به علت و شدت آن متفاوت است و می‌تواند شامل موارد مختلفی باشد از جمله:

• مصرف دارو برای مشکل بلع: ممکن است پزشک برای درمان عفونت (معمولا عفونت ویروسی یا قارچی) داروی ضدمیکروبی تجویز می‌کند. درمان بیماری گرد نیز شامل مصرف داروی کنترل اسید معده است.
• تغییر سبک زندگی: ممکن است پزشک تغییر رژیم غذایی یا عادت‌های غذایی را پیشنهاد دهد و به غذاهای نرم‌تر نیاز داشته باشید که جویدنشان راحت‌تر است. همچنین شاید نیاز باشد از خوردن غذاها و نوشیدنی‌های خیلی داغ یا خیلی سرد پرهیز کنید.
• لوله تغذیه: اگر نتوانید به‌اندازه کافی غذا و نوشیدنی مصرف کنید یا در معرض خفگی باشید، ممکن است پزشک لوله تغذیه را پیشنهاد دهد. لوله تغذیه مواد غذایی را مستقیم وارد روده کوچک یا معده شما می‌کند.
• سایر درمان‌های پزشکی: اگر شرایط عصبی موجب سختی بلع شود، ممکن است پزشک چند راه‌حل پیشنهاد دهد که تزریق سم بوتولونیوم برای ازبین‌بردن اسپاسم عضلانی یا جراحی برای ازبین‌بردن انسداد مری ۲ نمونه از آنهاست.

توانبخشی برای مشکل بلع

توانبخشی برای بسیاری از افراد مفید است. متخصص گفتار تمرین‌هایی به شما می‌دهد تا عضلات بلع را تقویت کنید از جمله:

• تغییر نحوه خوردن و نوشیدن: متخصص شما را راهنمایی می‌کند تا لقمه‌های کوچکتری بگیرید و کاملا آنها را بجوید. شاید لازم باشد پودر غلیظ‌کننده خاصی را به نوشیدنی‌هایتان اضافه کنید، چون نوشیدن مایعات آبکی برایتان سخت است.
• صاف‌نشستن در زمان خوردن: برای کاهش خطر خفگی، متخصص بهترین حالت نشستن در زمان غذاخوردن را به شما نشان می‌دهد. همچنین وضعیت کج‌کردن سر در زمان خوردن را به شما نشان می‌دهد. این روش‌ها احتمال ورود غذا و مایعات به نای را کاهش می‌دهند. همچنین ۱۵ تا ۲۰ دقیقه بعد از غذاخوردن صاف بنشینید.
• صاف‌کردن گلو: متخصص به شما یاد می‌دهد که اگر غذا یا نوشیدنی در گلویتان گیر کرد، چطور با کمترین سرفه گلویتان را صاف کنید.

نکات تکمیلی

۱. محیط غذاخوردن

• در فضای خلوتی غذا بخورید؛
• روی غذا‌خوردن تمرکز کنید؛
• موقع غذا‌خوردن حرف نزنید.

۲. مقدار غذا

• به‌آرامی غذا بخورید؛
• غذا را به لقمه‌های کوچک برش بزنید و به‌خوبی بجوید تا قبل از بلع در دهانتان مایع ایجاد شود؛
• هربار بیشتر از نصف ۱ قاشق چای‌خوری غذا نخورید.

۳. بلع

• شاید نیاز باشد برای هر لقمه بیشتر از ۲ تا ۳ بار عمل بلع را انجام دهید؛
• روی بلعیدن تمرکز کنید؛
• اگر غذا یا مایع در گلویتان گیر کرد، به‌آرامی سرفه کنید و گلویتان را صاف کنید و قبل از نفس‌کشیدن بلع را انجام دهید. شاید لازم باشد این کار را تکرار کنید.

۴. مدیریت بزاق

• مقدار زیادی مایعات بنوشید؛
• هربار یخ بمکید یا آب حاوی لیمو بنوشید تا تولید بزاق تقویت شود. این روش میزان بلع شما را افزایش می‌دهد.

۵. قوام غذا

• از خوردن غذاهایی که جویدنشان سخت است خودداری کنید؛
• غذا را پوره کنید؛
• اگر مایعات شما را به سرفه می‌اندازند، از غلیظ‌کننده‌ها مثل نکتار برای آب‌میوه یا سوپ خامه برای آبگوشت استفاده کنید.

۶. مصرف دارو

• قرص را له کنید و با آب‌میوه یا پوره ترکیب کنید؛
• از داروساز بپرسید که چه قرص‌هایی نباید خرد شوند و چه قرص‌هایی باید در مایعات حل شوند.

تماشاخانه

داستان غم‌انگیز کودکی در غزه : «می‌خواهم روی پای مادرم بخوابم» / خبرنگار او را در شرایطی عجیبی پیدا کرد (فیلم)

قوچ‌مستی آغاز شده / قوچ‌های مست حواس‌شان به شکارچی‌ها نیست / نگرانی‌‌‌ها از شکار بیرحمانه (فیلم)

فیلم های دیگر